Ru Tình-Hương Vị Thiền Trong Bài Hát Của Trịnh Công Sơn
Ru em đầu cơn gió, em hong tóc bên hồ
Khi sen hồng mới nở, nụ đời ôi thơm quá
Ru em tình khi nhớ, ru em tình lúc xa
Ru cho bầy lá nhỏ, rụng đầy một mùa Thu.
Làn gió hiu hiu, bên hồ sen nở, nụ hồng ngát thơm, một nàng con gái, hong khô tóc ướt, những lá xanh rơi, giữa mùa Thu vàng, những chiếc lá nhỏ ríu rít như bầy chim non đang hót ca líu lo trong gió. Đây có lẽ là hình ảnh quen thuộc rõ ràng, dễ thấy của một bức tranh thơ. Nàng thiếu nữ ngây thơ ấy còn lung linh hơn với hài nhung, áo lụa, thướt tha với những bước chân dịu dàng trên những đóa hoa sen thuần tịnh. Nhưng nhạc của Trịnh không phải chỉ đơn giản có thế! Một lần nữa, hãy thử đi sâu hơn “phần chìm của tảng băng”, lấp lánh hương vị ý thiền sâu trầm bên dưới.
“Ru em đầu cơn gió, em hong tóc bên hồ Khi sen hồng mới nở, nụ đời ôi thơm quá”? Trong những bài như Ru Ta Ngậm Ngùi, Em Hãy Ngủ Đi, “mái tóc mượt”, “đôi môi thơm”, “bàn tay xanh ngà ngọc”…đã được đề cập đến như những hình ảnh sống động để nói một “tâm hồn đẹp”, một “trái tim”, một “mặt trời” mà ai cũng đều sở hữu giống như Ông.
Trịnh đã thấy được gương mặt của một tình yêu “ngọt hạt từ tâm” như viên ngọc quý nằm ẩn trong từng lớp cánh của đóa hoa tâm trắng ngời, trong khiết. Và Ông cũng từng ước mơ sao cho mọi người nhận ra được điều đơn giản này. “Phật tánh” hay “Bản chất Thượng đế” vẫn hằng có mặt trong tâm thức của mỗi chúng ta.
Người đêm đêm mơ thấy mặt trời
Mọc trong tim trong mắt loài người
(Như tiếng thở dài)
Mở đầu Ru Tình, ta gặp lại một mái tóc đang hong đầu cơn gió nhẹ. Tóc ướt vì mưa cuộc đời làm tóc buồn, tóc lạnh nên cần được làm khô, cho tóc vui trở lại. Hong tóc cũng giống như “phơi cuộc tình trên bờ môi” để thơm nồng được phục hồi sau những lần mỏi mệt vì đường xa ướt mưa (Ru ta ngậm ngùi).
Mặt hồ sẽ không còn sóng lênh đênh khi những chiếc bóng của suy tưởng rối ren được ru êm đềm theo sự chuyển động ra vào của hơi thở (gió), dịu đều như nhịp võng đưa. Gió của hơi thở là gió hiền, gió mát của “quê nhà”, không dữ dội như gió đời, làm run rẩy, lạnh ướt tóc em.
Nghe tiếng em run theo từng ngọn gió bấc sang mùa
(Ru đời đã mất)
Khi hồ lắng yên, khi làn tóc ướt nặng được hong khô, điều kỳ diệu của trái tim sẽ mở ra như hoa sen nở, những nụ sen sẽ tỏa hương thơm từ ái. Đó chính là nơi yên bình của hạnh phúc thật sự dưới mái nhà thật sự bình yên.
Trái tim cho ta nơi về nương náu
Được quên rất nhiều ngày tháng tiêu điều
(Hãy yêu nhau đi)
2.
Ru em tình khi nhớ, ru em tình lúc xa
Ru cho bầy lá nhỏ, rụng đầy một mùa Thu
“Tình khi nhớ, tình lúc xa”, chỉ có nhớ ít, nhớ nhiều, không có chuyện quên! Nhớ nhiều thì tình gần, nhớ ít thì tình xa. Đây là tâm trạng “tình đôi ngập ngừng” của Trịnh mà chúng ta đã nhiều lần chạm tới: Tình đời, tình đạo. Đôi khi nhờ có tâm đạo nên “yêu quá đời này”, nhưng cũng đôi khi quá đậm tình đời thì nhạt phai tình đạo. Chính sự phân đôi vừa tương sinh, vừa tương khắc đã làm nên một phong cách Trịnh độc đáo mà chúng ta đang chiêm ngắm hôm nay.
Tiến thoái lưỡng nan
Đi về lận đận
Tình đôi ngập ngừng
(Tiến thoái lưỡng nan)
Hầu như trong bất cứ bài hát nào, ta cũng thấy được dấu chân đôi ngả lưỡng lự này, vừa nhẹ nhàng với đôi cánh bay cao, vừa nặng nề với vấn vương hệ lụy. Lúc đi về con phố xa thì khó về dưới mái nhà. Khi về ngồi yên ở nhà lại khó cưỡng lại lời mời của cuộc đời vẫy gọi ngoài xa.
Nhiều đêm muốn đi về con phố xa
Nhiều đêm muốn quay về ngồi yên dưới mái nhà
(Lời thiên thu gọi)
Có khi thật rộn ràng sức sống, tràn dâng, hứng khởi.
Và như thế tôi sống vui từng ngày Và như thế tôi đến trong cuộc đời
Đã yêu cuộc đời này bằng trái tim của tôi
(Mỗi ngày tôi chọn một niềm vui)
Nhưng cũng có lúc tâm đạo, tình đời đều như đôi vai gầy guộc, ốm o.
Rồi tình trong im tiếng Rồi tình ngoài hư hao
(Tình sầu)
“Ru cho bầy lá nhỏ, rụng đầy một mùa thu”? Cụm từ “bầy lá nhỏ” nghe thật dễ thương ! Lá nhỏ, lá xanh rụng đầy như bầy chim non đang líu lo ca hát. Mùa Thu vàng lá khô, cây cành trơ trụi, đang chờ đợi sự sống mới từ lá xanh để được tươi lại, trẻ hơn.
Lá hát từ bàn tay thơm tho
Lá khô vì đợi chờ Cũng như đời người mãi âm u
(Như cánh vạc bay)
Từ ý của “lá” và “mùa Thu”, không biết có “chướng” hay không nhưng cũng xin được mở rộng một vài câu kinh Phật.
Ngày xưa khi Phật còn tại thế hay ví những lời dạy của Ngài về “Khổ và con đường thoát khổ” như “nắm lá trong tay” (handful of leaves), nắm lá này tuy ít ỏi nhưng cũng vừa đủ để những ai “ít bụi trong mắt” (little dust in eyes) có thể nương vào, tự thắp đuốc đi. “Bầy lá nhỏ” rụng đầy “một mùa Thu” trong Ru Tình không biết có điều gì liên hệ với “nắm lá” của Phật khi xưa và cuộc đời “vui ít khổ nhiều” của đời sống hay không?
3.
Ru khi mùa mưa tới Ru em mãi yêu người
Ru em hoài bé dại Một hồn thơm cây trái
Ru khi mùa mưa tới, ru em mãi yêu người?
Mùa mưa tới, cùng với mát mẻ hay lạnh lẽo? Những giọt mưa buồn bã rơi xuống đời người lắm muộn phiền hay những giọt mưa trong lành xoa dịu cảnh nóng bức sau những ngày nắng chói chang?
Nếu là “ru cho mùa mưa tới” hay “ru để mùa mưa tới” thì ý tích cực của mùa mưa sẽ rõ hơn. Nhưng ca từ trong bàn tay của Trịnh đều rất khó thay đổi vì mỗi chữ, mỗi câu đều hàm chứa một ý nghĩa sâu xa nào đó, nên “ru khi mùa mưa tới” ở đây có thể cảm theo cách nào cũng thuận.
“Ru em mãi yêu người”? Ru để “bàn tay em trau chuốt thêm cho ngàn năm”, để “vừa má em hồng … đưa anh đến quê hương vàng son” (Ru em từng ngón xuân nồng)? Ru cho tình yêu sáng như mặt trời đừng bao giờ bị mây đen che phủ? Ru cho ánh trăng rằm vẫn mãi chiếu rọi giữa mịt mùng đêm? Ru để “đôi mắt thương nhìn đời” luôn mở to theo “hạt từ tâm” ngọt mãi?
“Ru em hoài bé dại”? Nghe Trịnh, có lẽ chúng ta không lạ gì với hình ảnh đứa trẻ ngây thơ với nụ cười trong trẻo.
Tôi cười như đứa bé
Mới lớn lên giữa đời sống kia
(Hôm nay tôi nghe)
Ông là một người biết Thiền, hiểu Đạo nên thấm được ý nghĩa của câu nói “những ai có tâm hồn trẻ thơ thì nước trời là của họ” trong Kinh Thánh. Tâm “hồn nhiên” là điều mà ai hành Thiền đều khao khát có được.
Em hồn nhiên rồi em sẽ bình minh
(Tôi ơi đừng tuyệt vọng)
Hạnh phúc an lạc của “bình minh” chỉ đi theo với “hồn nhiên”! Nếu không có một quê hương để trở về thì sẽ lâm vào cảnh ngộ “tìm em tôi tựa bé không nhà” (Còn mãi tìm nhau) hay “Có tối thật đều trong linh hồn nhỏ, có mắt thật chiều dưới trán ngây thơ” (Bay đi thầm lặng). Cũng là bé nhỏ, bé thơ nhưng là bé lạc loài, tội nghiệp, không phải ý nghĩa của “ru em hoài bé dại” trong Ru Tình mà chúng ta đang bàn ở đây.
Có được sự hồn nhiên của “hoài bé dại” thì sẽ thưởng thức được hương ngọt, vị thơm của cây trái, nếm được hương vị thanh cao của tâm hồn khi có được niềm phúc lạc an nhiên từ mùi thơm ngào ngạt của mái tóc đã được hong khô.
Những mắt biếc cỏ non Xanh cây trái địa đàng
(Những con mắt trần gian)
Đôi khi thấy trong tóc ai Mùi cây trái thơm tho
(Rồi như đá ngây ngô)
4.
Ru em chờ em nói Trên môi tình thoát thai
Ru em ngồi yên đấy Ru tình à à ơi
“Trên môi tình thoát thai”? “Môi” là từ để chỉ cho tâm, “thoát thai”66 là sự thay đổi, chuyển hóa. “Thoát thai” thường đi đôi với “hoán cốt” với nghĩa như “thay da đổi thịt”. Nếu hiểu được Chân Tâm và Vọng Tâm thì con đường đạo chính là đường trở về với Chân Tâm, chuyển hóa từ Vọng tâm thành Chân tâm, từ Động tâm thành Tĩnh tâm. Theo cách nói đặc biệt của Trịnh là Dáng (Thực) và Bóng (Giả).
Một lần bóng núi in bên sông dài
Một lần thấy bóng tôi
Một ngày có đoá hoa lan trong vườn
Một ngày thấy dáng em
Một chiều bỗng thấy hoa lan úa tàn
Vườn chiều vừa mất dáng em
(Một lần thoáng có)
Cuộc hành trình tâm linh được “giấu kín” của Ông về lại cội nguồn để “phục bổn hoàn nguyên” hay “hồi đầu thị ngạn” là một quá trình dài của sự thu bóng. Thu lại cái giả tạo, hư ảo của bản ngã mà người đời thường lầm tưởng là thực nên chạy theo, trở thành kẻ nô lệ cho “cái tôi đáng ghét”.
Tôi vui chơi giữa đời ối a biết đâu nguồn cội
Cây trưa thu bóng dài và tôi thu bóng tôi
(Biết đâu nguồn cội)
“Ru em chờ em nói”? Như vậy, chúng ta dễ dàng hiểu tiếng nói của em là tiếng nói của Chân Tâm, tiếng nói vô thanh. Tiếng nói này vốn “vô ngôn” (không lời), vốn “tịch lặng” (không có chuyển động của vọng tưởng, suy tư), khác với tiếng nói của “tâm viên ý mã” bất tận, không ngừng như khỉ, như ngựa không yên. Hình dạng của chân tâm là “một cõi đi về” của Trịnh, hình dạng ấy đã bị biến đổi, bị thất lạc theo cách nói của Ông.
“Tôi đã dùng đủ mọi phương cách để tìm một chữ “mình” đã bị thất lạc, đã biến hình đổi dạng, trong muôn hình vạn trạng của cuộc đời. Có những ngày tháng tôi đã bỏ mình vào một cõi tịch lặng vô ngôn để thử nhìn lại rõ mình hơn”(TCS).
Nói một cách khác là chân tâm đã bị vọng tâm che lấp như trăng bị mây che. “Tình thoát thai” có nghĩa là trăng thoát khỏi mây. Nếu ví “Tâm như nước Phật như trăng” thì “thoát thai” là nước trong trăng hiện, tâm trong Phật hiện. Phật là chân tâm, có sẵn ở đó, nhưng tiếc thay viên ngọc này đối với hầu hết mọi người vẫn là “thạch trung ẩn ngọc”.
Cuộc đời của Trịnh có một con đường độc hành mà Ông “tự mình biết riêng mình”, là con đường tâm linh tìm về “nguyên vẹn hình hài” của chân tâm (Xin cho tôi). Những bài hát ru là nơi trải bày tâm sự này, chúng ta nghe để hiểu và thương thêm “nỗi tuyệt vọng” cùng “một cõi đời tôi đã mất”.
5.
Ru em chờ em nói Trên môi tình thoát thai
Ru em ngồi yên đấy Ru tình à à ơi
“Ru” là tu, là hành thiền! “Ru em ngồi yên” hay “ru tình” là chỉnh sửa cho tâm được ngay ngắn, sáng trong, là “tắm gội” (Chiếc lá thu phai) hay “gội mưa trong”(Đóa hoa vô thường). “Ngồi yên đấy” nghe gần gũi, mộc mạc nhưng lộ rõ ý cương quyết, mạnh mẽ phía sau nếu so với “ngồi yên nhé” có chút dịu yếu, nuông chuộng.
Thân ngồi yên là an tọa, tâm ngồi yên là an tâm! Khi tâm thực sự yên, tâm sẽ có nhiều tên gọi khác nhau: tĩnh tâm, bình tâm, minh tâm, chân tâm, tịnh tâm, diệu tâm, kỳ tâm. Tâm không yên cũng vậy: phóng tâm, vọng tâm, loạn tâm, động tâm, ma tâm…
Thân ngồi yên là thân không cử động. Tâm ngồi yên là tâm không có suy nghĩ vẩn vơ. Khi nói đến tâm không có suy nghĩ mà chỉ có sự nhận biết đơn thuần có thể sẽ khó nhận được sự đồng cảm đối với nhiều người, nhất là những ai chưa có dịp tiếp xúc với Thiền, với Đạo.
Đa số mọi người đều tin rằng “Tôi suy nghĩ nên tôi tồn tại” (I think therefore I am; Je pense donc je suis) theo cách của Descartes, nên xem “tiếng nói vang vang trong đầu” (voice in the head) là chuyện bình thường. Bình thường vì ai cũng bất thường như vậy. Nhưng quan niệm này ngày nay đã được chứng minh là một lý thuyết có nhiều sai lầm nghiêm trọng trong lịch sử tiến hóa tâm thức của loài người.
Trịnh là người nhìn rõ được điều này, hãy cùng đọc tiếp những lời Ông để lại trong tùy bút Tìm Và Gặp:
“Có những ngày tháng tôi đã bỏ mình vào một cõi tịch lặng vô ngôn để thử nhìn lại rõ mình hơn, nhưng vô vọng. Và tôi đã tìm đến với thế giới của im lặng và hội họa. Ở đây tôi đã bắt gặp một mảng đời của mình bấy lâu nay vẫn còn bị che dấu. Chính ở trong cõi màu sắc này, tôi đã chạm vào được cái chìa khóa để mở dần những cánh cửa vô thức của bản thân mình.”
Tâm không có suy nghĩ bằng chữ nghĩa, ngôn từ nói là “một cõi tịch lặng vô ngôn” hay “một mảng đời bị che dấu dưới cánh cửa vô thức”.“Cánh cửa vô thức” không có suy nghĩ đưa tâm trở về với hư vô, vắng lặng, rỗng không. “Cánh cửa ý thức” với suy nghĩ đưa tâm hướng ra sự giao đãi với bên ngoài. Nghe Ông nói tiếp.
“Có những cánh cửa mở vào hư vô và cũng có những cánh cửa mở ra những cánh đời nhộn nhịp. Ta không khước từ hư vô và cũng không xa lìa cảnh nhộn nhịp của đời”.
Có thể nói cuộc đời Trịnh là một điệu múa đẹp giữa hai chiều “hư vô” và “nhộn nhịp”, vừa trở về nguồn cội bên trong, vừa đi ra ngọn nhánh của bên ngoài. Dẫu điệu múa ấy vẫn còn vướng buồn, vương lụy nhưng ai cũng đồng ý rằng rằng hiếm có được một “vũ công” nào như thế ở chốn nhân gian.
Những bài Ru của Trịnh đều mang âm hưởng buồn, nhưng tâm trạng “tình đôi”, “đứng hai bờ” cũng có khi thật vui tươi, nhí nhảnh.
Đời sẽ cho lộc và đời sẽ cho hoa
Em suối kia rất ngọt và tôi đứng hai bờ
(Hoa xuân ca)
Lộc đời, hoa đời, suối ngọt sẽ hiển lộ chỉ khi ta biết “ngồi yên” để nhìn được “Em mát xanh như ngọc”, sự hồn nhiên thuần khiết của một tâm thức vắng lặng suy nghĩ xôn xao.
6.
Ru người ngồi mãi cùng tôi
Ru người ngồi mãi cùng tôi
“Ru người ngồi mãi”? “Ru em hoài bé dại”? Mong cho Tâm đạo với Tuệ nhãn nhìn thế gian và Từ nhãn thương chúng sanh sáng hoài, trong mãi. Trí tuệ và Từ tâm đã “dạy tôi biết xa gần” (Hoa xuân ca) đó là điều cần phải “ru mãi ngàn năm”.
Ru cho “đôi môi thơm”, “tay ngà ngọc” đã “nuôi trọn một đời”, “nuôi một đời người” (Ru em từng ngón xuân nồng) ấy hãy “trôi dài trôi mãi”, đừng bị nhạt phai, gầy guộc theo “bốn mùa thay lá”.
“Ru người ngồi mãi” là một cách nói khác của “ru mãi ngàn năm”. “Ngàn năm”, “thiên thu”, “nghìn thu” là những từ rất quen thuộc của Trịnh, mang đậm triết lý luân hồi của Phật giáo: Vòng sinh tử vô thủy vô chung, không có điểm đầu tiên, không có điểm kết thúc.
Không có đâu em này Không có cái chết đầu tiên
Và có đâu bao giờ Đâu có cái chết sau cùng
(Ngẫu nhiên)
Chìm dưới cơn mưa một ngàn năm trước
Mây qua mây qua môi em hồng nhạt
Chìm dưới cơn mưa một ngàn năm nữa
Mây qua mây qua môi em hồng vừa
(Chìm dưới cơn mưa)
“Ngàn năm trước”, “ngàn năm sau” là “những kiếp trước, những kiếp sau” hay “tiền kiếp, hậu kiếp”. Triết lý này dù Trịnh muốn “giấu kín” nhưng vẫn có những đầu mối để thấy được, dù không nhiều nhưng rất rõ qua một số ca khúc của Ông.
Tử rồi sanh, sanh rồi tử, sẽ tiếp diễn mãi mãi, mỗi chúng sanh trong quá trình lăn trôi “thiên thu” ấy đem theo “nghiệp” và “chân tâm” của mình. Cái “Phật tánh” có được hiển lộ hay không là tùy nơi nghiệp của mỗi chúng sanh. Ví như ai cũng có một con số zero tròn trịa, có những số không bé teo như hạt bụi bị chìm trong bóng đêm chập chùng của vô minh, có những số không to lớn, sáng lên rạng rỡ như ngọn đèn, thậm chí như mặt trăng, mặt trời.
Dù đây không phải là nơi để trình bày những điều này, nhưng cũng xin nói sơ sơ vì chúng ta đang tìm hiểu một người nhạc sĩ tài hoa có ảnh hưởng nhiều bởi Phật giáo. Xin cùng đọc một câu kinh Phật nói đến cái “Minh tâm” này.
“Tâm này là sáng chói. Và tâm này bị ô nhiễm bởi các cấu uế từ ngoài vào. Kẻ phàm phu ít nghe, không như thật rõ biết tâm ấy. Tâm này là sáng chói. Và tâm này được gột sạch các cấu uế từ ngoài vào. Bậc có trí nghe nhiều, như thật rõ biết tâm ấy.” (Kinh Tăng Chi)
Đã có lần Trịnh hát “Tôi không là người u mê khờ dại” cũng đủ cho ta hiểu rằng tự Ông cũng biết mình là người có trí. Dẫu trí tuệ ấy không tròn đầy do dan díu với vui buồn của “bóng con người”, nhưng không phải vì vậy mà trở thành người “khờ dại, u mê”. Chính Ông cũng biết rõ như vậy vì đã chọn lựa như thế và chấp nhận lời thở than “bởi tôi ngốc dại tự làm khô héo tôi đây” (Chiếc lá thu phai). Thái độ “dám chơi dám chịu” cũng là một điều rất độc đáo của Trịnh.
Trên những cung bậc thăng trầm “vui vui buồn buồn” cùng “người người ngợm ngợm” (Giọt lệ thiên thu), dù lúc vơi lúc đầy, vẫn hiện diện một hoài bão “vượt tình tôi chấp cánh”, trở về với “bản lai diện mục” của mình, làm cánh chim tự do, bay cao về cuối trời giải thoát.
7.
Ru em hài nhung gấm, ru em gót sen hồng
Ru bay tà áo rộng, vượt tình tôi chấp cánh
Ru trên đường em đến, xôn xao từng tiếng chim
Ru em là cánh nhạn, miệng ngọt hạt từ tâm
Đọc kinh Phật, sách Thiền, hình ảnh “từng bước nở hoa sen” cũng rất quen thuộc trên những bước chân thoát tục với hài nhung áo gấm, “đạo cốt tiên phong” thật ung dung thanh thản.
Tâm hồn thong dong, tự tại sau khi đã “vượt tình” sẽ như chim “chắp cánh” bay cao, tâm thức mở ra như “tà áo rộng” trong gió lộng giữa hư không. “Vượt tình” trong ý nghĩa sâu nhất là vượt qua “thế giới nhị nguyên” tốt xấu, hay dở, v.v… để thấy được sự nguyên sơ thanh khiết của khu vườn Eden trước khi Adam và Eva ăn “trái cây phân biệt thiện ác”.
Nghe Trịnh, “vườn địa đàng” hay “thiên đường” là những từ ngữ được Ông dùng để nói đến khu vườn lý tưởng này, vốn nằm sẵn, nằm sâu trong tâm hồn của mỗi con người, nhưng không dễ gì mấy ai về lại được.
“Vượt tình” là vượt qua rào cản của những tiếng nói ồn ào trong tâm để cảm nhận được “thế giới của im lặng”, hay thưởng thức được những “tiếng nói vô thanh”, “âm thanh của sự yên lặng” (sound of silence) trên giòng sông tâm thức. Trong thiền, con đường này gọi là “ngôn ngữ đoạn đạo” (con đường cắt đứt ngôn ngữ). Nói như Trịnh, đây là “cánh cửa vô thức” mà Ông đã miệt mài tìm kiếm nhưng “vô vọng”, “bó tay”.
“Xôn xao từng cánh chim”? Ý này trong Ru Tình cũng đã từng xuất hiện ở Môi Hồng Đào.
Một lần tôi đứng ngắm Xôn xao rất nhiều lời
Một loài chim mới đến Vui như nắng ban mai…
Một đàn chim rất trắng Trong sân đứng xinh tươi
(Môi hồng đào)
Cánh chim là ước mơ của những người muốn thoát ra vòng xoáy kềm tỏa của tục lụy, muốn bay lên cao với đôi chân không dấu. Trong kinh Phật, hình ảnh của những con người giải thoát được ví như chim thiên nga rời bỏ ao tù chật hẹp, thấp kém.
Không vô tướng giải thoát
Như chim giữa hư không
Dấu chân thật khó tìm.
(Pháp cú 93)
Như ngỗng trời rời ao
Bỏ sau mọi trú ẩn.
(Pháp cú 91)
Và chính vấn vương với hương hoa trên mặt đất đã níu lại đôi cánh của Ông, dù có bay nhưng mau “cuồng phong cánh mỏi” (Chiếc lá thu phai). Chỉ còn biết giấu kín nỗi ngậm ngùi, hẹn hò lần lữa với giấc mơ “về lại nơi cuối trời làm mây trôi” khi còn mang nỗi buồn trong cánh.
Như là chim xa đàn
Giấu nỗi buồn trong cánh
Hẹn hò với giấc mơ
(Cánh chim cô đơn)
Hay
Như chim mỏi cánh rồi
Như chim xa lìa bầy
Như chim xa lìa trời
Như chim bỏ đường bay
(Tình sầu)
8.
Ru trên đường em đến, xôn xao từng tiếng chim
Ru em là cánh nhạn, miệng ngọt hạt từ tâm
“Ru trên đường em đến”? Như vậy có một con đường đi (đường ra) và một đích đến (điểm thoát). Có thể lấy hình ảnh của những tầng khí quyển để minh họa cho con đường này.
Khi phi thuyền phóng lên khỏi mặt đất là chính thức “đặt chân” vào “con đường” không gian, bắt đầu với tầng đối lưu (cách mặt đất khoảng 20km), sau đó vượt qua tầng bình lưu, tầng trung lưu, tầng nhiệt và cuối cùng là tầng ngoài, trước khi tới khoảng không vũ trụ.
Con đường đạo (đạo lộ) theo Phật giáo là con đường thoát ra khỏi vòng sanh tử luân hồi, không còn bị ảnh hưởng của nghiệp để tái sanh. Con đường đó cũng có nhiều chặng tương tự như tầng khí quyển của trái đất. Mỗi tầng, tùy theo mức độ cao thượng của tâm, đều có những “đàn chim xôn xao cất tiếng”.
Có thể ví von mà không sợ khập khiểng như thế này: Khi còn ở ba tầng đối lưu, bình lưu, trung lưu thì vẫn còn là “phàm phu”, tiếp tục lăn trôi trong vòng sanh tử. Khi đến được “tầng nhiệt” thì gọi là “thánh nhân”, đã vào dòng thánh hay “nhập lưu” (stream-entering). Nhưng thánh cũng có nhiều cấp độ thánh, nếu còn tái sanh tối đa bảy lần thì gọi là “bậc Thất Lai” (stream-winner), một lần “bậc Nhất Lai” (once-returner), không quay lại “bậc Bất Lai” (non-returner) và cuối cùng là “bậc A-La-Hán” (Arahant).
“Khoảng không vũ trụ” có thể ví như “điểm đến cuối cùng”, trong kinh Phật nói là “đã làm những việc cần làm, đã đặt gánh nặng xuống, không còn trở lui cuộc đời này nữa”.
Những người như Phật được Trịnh gọi là “người sống thiên thu”, không còn chết nữa vì người ấy đã đến được “bờ bến thiên thu”.
Chìm dưới cơn mưa một người chết đêm qua
Chìm dưới đất kia một người sống thiên thu
(Chìm dưới cơn mưa)
Bờ bến đó vẫn mãi chìm khuất đối với những ai đôi chân còn bám trên mặt đất. Ngay cả khi tung cánh bay lên nhưng chưa vượt qua được “tầng ngoài”, thì vẫn phải còn chịu lực hấp dẫn của khí quyển trái đất, còn chịu chi phối của quy luật tự nhiên sanh tử luân hồi.
“Ru em là cánh nhạn, miệng ngọt hạt từ tâm”? Cánh nhạn thường đi với mùa xuân, là cánh chim báo tin vui đến cho mọi mái nhà. Hạnh phúc “miệng ngọt hạt từ tâm” này chắc chắn đối nghịch với đau khổ khi “miệng đắng hạt tham sân”.
Mùa xuân trên những mái nhà
Có con chim hót tên là ái-ân
(Đóa hoa vô thường)
Cánh chim nhạn mang trên mình đôi cánh, một Trí Tuệ, hai Từ Bi. Người có Trí Tuệ là người có Từ Bi. Trí Tuệ ví như không gian, còn Từ Bi như ánh sáng. Cặp đôi này luôn luôn song hành với nhau. Trí Tuệ là thấy Đạo, Từ Bi là thấy Đức. Đạo đi trước, Đức theo sau. Đó là hai mặt của một “trái tim cho ta nơi về nương náu” (Hãy yêu nhau đi).
9.
Ru em tình như lá, trăm năm vẫn quay về
Một lần nữa chúng ta gặp lại “quay về”! Đời người trăm năm như lá, tình yêu như lá, trước sau cũng úa vàng để nuối tiếc ngậm ngùi với “Tuổi nào nhìn lá vàng úa chiều nay” (Còn tuổi nào cho em) hay “Giật mình ôi chiếc lá thu phai” (Chiếc lá thu phai)? Hay đây là cách nói gọn của “Lá rụng về cội?
Nhạc của Trịnh, bên dưới những giai điệu thiết tha, nồng nàn với tình yêu và thân phận ngắn ngủi này vẫn là một tâm trạng khắc khoải của một người xa quê và khao khát muốn trở về quê. Quê hương đó là “mái nhà riêng”, như một “tình yêu vô tội”, nằm sâu trong tâm hồn, lúc nào cũng chờ đợi tiếng ru.
Chính với tình yêu quê hương “một cõi đi về” này mà ngôi sao Trịnh đã tỏa rộng ánh sáng trên bầu trời âm nhạc Việt Nam, lay động sâu thẳm trong tâm khảm của những ai không muốn “sống say chết mộng”.
Hãy nghe lại câu nói thật “đứt ruột” của Ông về “mái nhà” này.
"Rứt bỏ mái nhà để ra đi cũng như phụ rẫy một tình yêu. Mái nhà ở lại hoàn toàn vô tội. Mái nhà vẫn chờ cửa để đón người trở về nhưng người ra đi thì không bao giờ kéo được mái nhà về với mình nữa. Có được một mái nhà riêng trong lúc sống là một hạnh phúc. Nhất là mái nhà ấy là hình ảnh của chính mình."
Trong Lặng Lẽ Nơi Này, có lẽ chúng ta không quên câu “Tình yêu vô tội để lại cho ai buồn như giọt máu”. Chính Ông đôi khi cũng cảm thấy mình như kẻ bạc tình, đã phụ rẫy với “mái nhà vô tội” này.
Ru em phụ rẫy trong ta
Yêu em yêu thêm tình phụ
(Ru em)
Ru em bạc lòng
(Tuổi đá buồn)
Dù “đóa hoa hồng vùi quên trong tay”, dù “tình khi nhớ, tình lúc xa”, nhạc của Trịnh nói chung và những bài hát Ru nói riêng vẫn là những cung bậc “hoài hương” thống thiết của một cánh chim luôn luôn muốn tìm về tổ ấm.
Đêm từng đêm bay về
Quê hương là nỗi nhớ
(Cánh chim cô đơn)
Những câu hát như thế này rất dễ cho chúng ta thấy được bộ mặt thật “quê hương” chính là tâm thức. Tâm chỉ thực sự yên tĩnh một cách trọn vẹn khi đêm về, cách ly mọi lao xao của “đám đông ồn ào, náo nhiệt, không phải là đại diện cho sự sống”.
Trên con đường “loanh quanh cho đời mỏi mệt”, “vòng quanh một vòng tiều tụy” (Một cõi đi về) , “môi em là ánh lửa” vẫn hiện diện với Ông, nhất là những lúc lạnh lẽo, héo buồn.
Ngoài phố mùa Đông Đôi môi em là ánh lửa hồng
Ru đời đi nhé Cho ta nương nhờ lúc thở than
(Ru đời đi nhé)
Và “bờ môi thơm” “cho ta bầu trời” ấy rất nhiều lần buông lời “giận hờn” vì bị “hững hờ”, không được chăm sóc. Nhưng với Trịnh, tình yêu này không bị phụ rẫy hoàn toàn vì trên “màu hồng” thơm tho ấy vẫn không vắng hẳn những “nụ hôn tàn”.
Đóa hoa hồng
Tàn hôn lên môi
(Tuổi đá buồn)
10.
Môi em là đốm lửa, cuộc đời đâu biết thế
“Ngoài phố mùa Đông Đôi môi em là đốm lửa hồng… Đôi môi ngon này giữa trần gian” trong Ru Đời Đi Nhé là những câu thơ gần gũi, trùng cả lời lẫn ý với “môi em là đốm lửa” ở đây.
Có phải “trần gian” vốn lạnh lẽo như “mùa Đông” sẽ ấm áp hơn với đốm lửa của một trái tim thức tỉnh? Trái tim này, như Trịnh từng nói, là “tài sản đẹp” mà mỗi người chúng ta đều sở hữu, là “gia trung hữu bảo”, là hình ảnh của Chúa, Phật vẫn hằng ngự trị bên trong.
“Cuộc đời đâu biết thế” có lẽ là câu lạ nhất trong Ru Tình. Nếu “Môi em là đốm lửa” hiểu theo nghĩa tình yêu đôi lứa, em là ánh sáng của đời anh, hay anh là lẽ sống của đời em, thì vẫn có thể chấp nhận được. Nhưng khi “cuộc đời đâu biết thế” đi tiếp liền phía sau “môi em là đốm lửa” thì cách hiểu này không thể đứng vững, vì “đôi môi” với vị ngọt đời thường kiểu này thì “cuộc đời ai cũng biết” và “mọi người đều biết thế”.
Phải chăng “đốm lửa” ở đây là “ánh sáng của chân tâm”?
Và cũng chính vì ít người biết được kho báu mang tên Chúa, Phật trong nhà mình nên kim cương, vàng ngọc vẫn mãi bị chìm sâu. Có đôi môi nhưng là đôi môi tắt lửa.
Điều này cũng được Trịnh nói một cách khác như “Những đấng tối cao, có lẽ đã ngủ quên cùng với chân lý” (Nỗi lòng của tên tuyệt vọng), hay
Chúa đã bỏ loài người
Phật đã bỏ loài người
(Này em có nhớ)
Để rõ nghĩa hơn, xin thêm chữ “bị” vào để thành “Chúa đã (bị) bỏ quên, Phật đã (bị) bỏ quên” , “những đấng tối cao có lẽ đã (bị) ngủ quên cùng với chân lý”. Sự thật có đó nhưng chưa được đánh thức nên mãi vùi trong giấc ngủ và thân phận “cát bụi mệt nhoài” cuối cùng vẫn chỉ là “hạt cát ngu ngơ nằm chìm dưới chân đi” (Chìm dưới cơn mưa).
Là người hữu duyên với đạo, thấy được “chân lý có sẵn trong mình” nên hơn ai hết, Trịnh hiểu được thế nào là “hãy tự mình thắp đuốc lên mà đi”, sống bằng đốm lửa của chính mình dầu ánh sáng có đôi lúc nhỏ nhoi.
Đời ta có khi là đốm lửa
Một hôm nhóm trong vườn khuya
(Đêm thấy ta là thác đổ)
Không chỉ có lửa cho riêng mình mà Ông còn ước mơ ai cũng nhận ra ánh lửa đó để được cuộc đời đẹp hơn, “xôn xao nhiều tiếng chim” hơn.
Người đêm đêm mơ thấy mặt trời
Mọc trong tim trong mắt loài người
(Như tiếng thở dài)
11.
Xin em còn đâu đó, cho tôi còn tiếng ru
Ngày xưa khi còn sống, một trong những họa sĩ được Trịnh yêu thích nhất là Pablo Piccaso. Danh họa người Tây Ban Nha này, cho đến nay, vẫn là người có tác phẩm đứng đầu trong những người có tranh cao giá nhất thế giới. Tranh Piccaso rất lạ, phần lớn đều chứa những ẩn số thật quyến rũ những người yêu tranh. Không biết phong cách âm nhạc của Trịnh có phải cũng ảnh hưởng một phần từ Picasso ?
Nhạc của Trịnh có thể nói cũng vậy, rất nhiều điều tàng ẩn. Ai yêu nhạc Ông đều muốn có một sự giải mã, ít nhất cho riêng mình. Thử đặt một câu hỏi : Có phải tình yêu nồng nàn của Trịnh đối với một bóng hồng nào đó trong đời, đã gây cảm hứng đầy sôi nổi, ào ạt như sóng, dạt dào như gió, như mây luôn làm Ông nhớ đến dáng dấp thơm hồng về một tình yêu chung thủy đối với đóa hoa sen hồng thơm của đạo?
Nếu câu hỏi này được xem hợp lý thì xin được nói thêm vui vui là, trong tình yêu, Trịnh “yêu cả hai em cùng một lúc”, một “em thế tục”, một “em tâm linh”.
Yêu em (em đời) yêu thêm tình phụ (em tâm linh bị phụ rẫy)
Yêu em (em đời) lòng chợt từ bi bất ngờ (từ bi là bản chất của em tâm linh)
(Ru em)
Em trước “có tên, có tuổi”, em sau “không tuổi, không tên”. Nhưng không phải ca khúc nào cả hai em cũng song song xuất hiện, có bài thuần túy “em đạo” như Đóa Hoa Vô Thường, có bài chỉ có “em đời” như Diễm Xưa, Xin Trả Nợ Ngừoi. Riêng trong Ru Tình, thì cho tới bây giờ, có lẽ “em tâm linh” đã từ từ hiện ra mỗi lúc một rõ hơn?
Còn em, còn ru! Em còn đó không? Còn đẹp như xưa không? là những câu thỉnh thoảng vẫn được hỏi: “Môi nào hãy còn thơm… Tóc nào hãy còn xanh… Tim nào có bình yên… Hương trầm có còn đây…” (Ru ta ngậm ngùi)?. Và hơn ai hết, Ông biết người tình “ngàn năm” này lúc nào cũng thấp thoáng đâu đó dẫu chỉ “đôi khi”: “Đôi khi thấy trong gió bay …Đôi khi thấy trên lá khô…Đôi khi thấy trong cánh chim…” (Rồi như đá ngây ngô).
“Em tâm linh” “không tên, không tuổi” này được yêu “không cần vội vã”, “yêu như trẻ thơ” (Trong nỗi đau tình cờ) rất khác với cách yêu “vội vàng” như những em “có tuổi, có tên”.
Vội vàng nhưng chóng quên
Rộn ràng nhưng biến nhanh
(Tình sầu)
Những ai đã từng thưởng thức được hương vị thanh thoát, ngọt ngào của “đạo” đều biết rằng khó mà quên được “mùi hương trầm” thanh cao của tình này. Dẫu giòng đời có cuốn ta đi nhưng tiếng gọi trở về hầu như vẫn bên tai, lúc ít lúc nhiều đều vang văng vẳng.
Đôi khi bỗng nghe bước chân về đâu đó của em
(Rồi như đá ngây ngô)
Hãy cùng nghe lại một chút âm thanh rất lạ thường của tiếng chân này.
Dù em khẽ bước không thành tiếng
Cõi đời bao la vẫn ngân dài
(Vẫn thấy bên đời còn có em)
“Bước không thành tiếng” là bước “vô thanh”, “âm thanh của yên lặng”, bạn đồng hành với tiếng nói “vô ngôn” mà nhiều lần chúng ta đã gặp nơi nhạc và những câu nói của Trịnh về một “cõi bao la” “vô lượng, vô biên” của đạo.
12.
Ru em ngồi yên đấy, tôi tìm cuộc tình cho
“Ngồi yên” là một cách biểu đạt khác của “ngủ yên” như trong Em Hãy Ngủ Đi mà chúng ta đã có dịp luận bình. Khi tâm càng yên, cuộc tình sẽ gặp!
(“Cuộc tình” được dùng ở đây cũng là một cách nói đặc biệt của Trịnh, không phải nghĩa hẹp thông thường, mà là cuộc sống và tình yêu mang ý rất rộng. Hãy cùng đọc lại một câu nói quen thuộc của Ông cũng có từ này: "Bờ bến của một cuộc tình cũng không phải hẹp đâu. Có biết bao nhiêu kẻ đã bị dìm chết giữa giòng để mãi mãi không đến được bờ bên kia. Kẻ đã đến được bờ bên kia rồi, khi quay nhìn lại sẽ thấy rất rõ, sẽ nhận thức được mọi thất vọng, khổ đau đã qua đều là giả tạo, phù phiếm. Và bỗng nhiên một nụ cười thanh thản bỗng nở ra. Một khi đã qua được bờ bên kia rồi tất cả sẽ thấy lòng mình tràn ngập một nỗi hân hoan lạ thường và từ đó cái nguồn cội của khổ đau không còn lừa gạt ta được nữa")
Ánh sáng của sự sống và tình yêu (cuộc tình) thật sự sẽ tự nhiên tỏa chiếu trong ngôi nhà đã hé mở được cánh cửa của sự thật. Cũng giống như cánh bướm hạnh phúc luôn ở ngoài tầm với khi bị đuổi theo, bướm chỉ đáp xuống khi ta ngồi yên lặng
Trên con đường tâm linh trở lại “cõi đi về”, “sự tịch lặng” là một tài sản quý của Trịnh mà Ông luôn cố gắng dưỡng nuôi: “Tôi muốn giữ một sự tịch lặng cho riêng mình và để cho những tiếng nói xung quanh trở thành một sự xao động bình thường của thiên nhiên”.
Tự ru mình về lại với tiếng nói yên tĩnh là một thói quen tâm linh Ông vẫn có mỗi ngày, nhất là khi đêm về cô độc.
Ta biết em đêm đêm đòi lại tiếng nói
Ta biết em đêm đêm đòi lại bóng tối
(Ru đời đã mất)
“Bóng tối” ở đây phải được hiểu theo nghĩa đen của nó như trong một câu nhạc khác.
Nhưng khi về lại thu mình góc tối
Trong tôi rụng đầy bao nhiêu nụ cười
(Bay đi thầm lặng)
“Ru em ngồi yên đấy” chính là khi “tóc gió thôi bay” hay “tay thôi mời mọc” (Em hãy ngủ đi). Đây là lúc trôi đi những mây mờ che phủ bởi “đường chạy vòng quanh”, để thấy được “trên đôi vai ta hai vầng nhật nguyệt”, hay nhìn rõ “môi em là đốm lửa” mà “cuộc đời đâu biết thế”.
