Minh họa : Xuân Lộc
Ru Ta Ngậm Ngùi-Hương Vị Thiền Trong Bài Hát Của Trịnh Công Sơn
Môi nào hãy còn thơm, cho ta phơi cuộc tình
Tóc nào hãy còn xanh, cho ta chút hồn nhiên
Tim nào có bình yên, ta rêu rao đời mình
Xin người hãy gọi tên.
Thời gian trôi, cuộc đời trôi ! Quá khứ đi qua, ký ức một thời nhạt dần theo năm tháng, để lại hôm nay nuối tiếc, ngậm ngùi. Đối với Trịnh, mơ ước làm mây bay, làm chim bay về trời lúc nào cũng sôi nóng trong trái tim Ông. “Lực bất tòng tâm”, “cuồng phong cánh mỏi” rồi, giờ chỉ còn biết “ru” thôi, chỉ ngồi đong đưa bên võng buồn “ầu ơ ví dầu” cho cuộc đời mình, cho tình yêu mình.
Cũng giống như Cung Tiến với hoài niệm cũ vẫn còn đó “những đêm dài hồn vẫn mơ hoài một kiếp xa xôi”.
Người ơi, môt chiều nắng tơ vàng hiền hòa hồn có mơ xa
Ngươi ơi, đường xa lắm con đường về làng dìu mấy thuyền đò.
Còn đó tiếng tre êm ru, Còn đó bóng đa hẹn hò,
Còn đó những đêm sao mờ hồn ta mênh mông nghe sáo vi vu
(Hương xưa)
Với Trịnh, thay vì “còn đâu nữa” hay “còn đó” thì Ông hay hỏi “tuổi nào” khi hồi tưởng lại thời thấy được “trời hư vô” của Đạo như trời đất bao la.
Tuổi nào ngồi hát mây bay ngang trời
Tuổi nào ghi dấu chân chim qua trời
Tuổi nào mơ kết mây trong sương mù
(Còn tuổi nào cho em)
Trong Ru Ta Ngậm Ngùi, chúng ta gặp lại “môi thơm” như đã từng gặp trong nhiểu câu hát quen thuộc: “một bờ môi thơm” (Đóa hoa vô thường), “tuổi mười sáu môi hôn lần đầu” (Môi hồng đào), “đôi môi em là đốm lửa hồng” (Ru đời đi nhé). “Bờ môi” ấy có còn tươi thơm màu cũ để ta “phơi cuộc tình” (cuộc sống và tình yêu) ta trên ấy?
Câu tiếp của đoạn nhạc này “Tóc nào hãy còn xanh Cho ta chút hồn nhiên” làm chúng ta nhớ đến “em hồn nhiên rồi em sẽ bình minh” (Tôi ơi đừng tuyệt vọng). Hồn nhiên mà màu xanh tươi mát của Đạo cho ta ngày nào có còn tròn vẹn như xưa hay đã nhạt màu như tóc?
Tóc người như dòng sông xưa ấy đã phai
đã lênh đênh biển khơi
(Có một dòng sông đã qua đời)
Tóc xanh đen vầng trán thơ
(Dấu chân địa đàng)
Mùi thơm của môi, màu xanh của tóc là mùi vị, là màu sắc bình yên của trái tim. Niềm an bình rất “tĩnh” ấy so với “rêu rao đời mình” quá “động”. Bên nào giá trị hơn, bên nào xứng đáng hơn? Câu hỏi ấy mãi mãi là niềm trăn trở suốt sáu mươi năm hiện diện cùng cuộc đời này, cùng chúng ta đây.
“Xin người hãy gọi tên”? Người là ai? Lại gặp Người như trong Phôi Pha. Có phải là “môi thơm”, “tóc xanh” cùng “tim bình yên” nằm tĩnh lặng trong chính mình? Biết Người là cội nguồn của hồn nhiên nhưng ta vẫn xa rời gốc rễ. “Ta rêu rao đời mình” theo sóng lênh đênh, không phơi tình ta trong nắng ấm của Người mà lại phơi ngoài nắng lạnh của nhân gian.
Nhớ đời, thương đời nhưng lúc nào cũng muốn quay về nguồn cội là tâm sự sâu kín của Trịnh. Có phải nỗi trăn trở hai hướng này đã tạo nên một phong thái, một tài năng xuất chúng ở nơi Ông?
2.
Khi tình đã vội quên, tim lăn trên đường mòn
Trên giọt máu cuồng điên, con chim đứng lặng câm
“Khi tình đã vội quên, tim lăn trên đường mòn”? Nhớ cũng nhiều nhưng quên cũng rất nhanh! “Môi thơm” chỉ có một bờ, rất thơm nhưng màu thơm ấy đôi khi bị lấn lướt, bị lãng quên bởi màu hồng của “má môi xinh” ngọt ngào đa hương, đa vị.
Tóc xanh và môi thơm như sen hồng một thuở của chú “mục đồng” mang trái tim bình yên trên lối về quê cũ. Tình trong veo như nhật nguyệt ấy đã nhiều lần mờ nhạt bởi tình nồng làm bâng khuâng dấu “ngựa hồng” trên bước phiêu linh.
Đời vẽ tôi tên mục đồng,
Rồi vẽ thêm con ngựa hồng,
Từ đó lên đường phiêu linh ...
Từ đó tôi thề sẽ rong chơi ...
(Chỉ có ta trong một đời)
Rồi trên bước rong chơi ấy,
Tôi như người bỗng lênh đênh giữa đời…
Bâng khuâng vì những đôi môi rất hồng
(Ở trọ)
“Tim lăn trên đường mòn” có giống như “hòn đá lăn trên đồi” trong Ngẫu Nhiên? Tại sao con đường hòn đá đang lăn là con đường mòn? Mòn vì có quá nhiều người đi trên con đường đó? Con đường đông vui náo nhiệt “Kìa còn biết bao người dìu dặt tới quanh đây” (Ngẫu nhiên)? Con đường quen thuộc của “Tôi xin làm đá cuội và lăn theo gót hài” (Biết đâu nguồn cội)? Đá cứ lăn và đời cứ vui, cứ buồn như một vòng xoay, vòng xoáy.
Hòn đá lăn trên đồi
Hòn đá rớt xuống cành mai
Rụng cánh hoa mai vàng
Chim chóc hót tiếng qua đời
(Ngẫu nhiên)
Và cũng “trên đường mòn” loanh quanh ấy, nụ cười và giọt lệ, giọt máu hòa lẫn trong nhau.
“Trên giọt máu cuồng điên, con chim đứng lặng câm”? Dù không hót tiếng qua đời giữa giọt máu cuồng điên, “cuồng điên yêu thương cuồng điên nỗi nhớ” (Còn hai con mắt) thì con chim cũng đứng lặng câm không tiếng hót.
3.
Khi về trong mùa đông
Tay rong rêu muộn màng.
Thôi chờ những rạng đông.
Mùa đông, mùa cuối của một chu kỳ 12 tháng, giai đoạn hoàng hôn của một đời người, chuẩn bị “khép lại hẹn hò” một kiếp rong chơi, thấm đẫm khóc cười cùng cơn mơ hò hẹn. Lời hứa “về trong mùa Đông” là tâm nguyện của Trịnh đã được bày trải nhiều lần như “nở hết trong hoàng hôn” trong Đóa Hoa Vô Thường.
Ước mơ này cũng bình thường không lạ nếu chỉ nhìn thoáng qua. Có giống như “điền viên vui tuế nguyệt” sau khi xong nợ “thân thế hẹn tang bồng” của Nguyễn Công Trứ không? Có giống “Một mai một cuốc một cần câu, thơ thẩn dầu ai vui thú nào” của Nguyễn Bỉnh Khiêm hay không?
Dù đá có lăn về “muộn màng” cùng với “rong rêu” bám nhiều trên “đường mòn” ba mùa Xuân Thu Hạ , Ông vẫn ôm ấp “tìm đến chiếc ghế nghỉ ngơi” (Ngẫu nhiên) sau một thời phiêu du “cuồng phong cánh mỏi” (Chiếc lá thu phai) khi mùa Đông về. Bây giờ tại sao chưa về? Hãy nghe lý do.
Vì em đã mang lời khấn nhỏ
Bỏ tôi đứng bên đời kia
(Đêm thấy ta là thác đổ)
Trong truyền thống Phật giáo, những người phát tâm đại bi, muốn cứu độ chúng sinh thường có lời khấn lớn, “đại nguyện”. “Lời khấn nhỏ” chính là cách nói rất riêng của Trịnh thay cho “tiểu nguyện”. Lời nguyện nhỏ của một “cánh chim cô đơn” bay về phía nhân gian khổ đau để hót lên những cung điệu yêu thương của riêng nó. Còn “tôi là ai” hãy “đứng bên đời” đó đợi đi, ngày sau sẽ về gặp lại.
Mùa Đông về “đợi gió vô thường lên” để kết thúc những ngày cuối cùng? Không! Về để “chờ những rạng đông”, chờ thấy được ánh sáng đầu tiên của bình minh nở trên đóa hoa sen trong tâm của chính mình mà một thời Ông từng đã biết, từng đã nếm.
4.
Xin chờ những rạng đông
Đời sao im vắng
Như đồng lúa gặt xong
Như rừng núi bỏ hoang
Người về soi bóng mình.
Giữa tường trắng lặng câm.
Cuối đoạn hai có câu “Thôi chờ những rạng đông”. “Thôi chờ” nghĩa là “đừng chờ nữa”, không hy vọng gì đâu, cũng là một cách hiểu. Nhưng có lẽ “Thôi, chờ những rạng đông” thì hợp lý hơn, nghĩa giống như “Thôi, đừng băn khoăn nghĩ ngợi nữa, hãy về đi, mở lòng ra chào đón ánh sáng của hạnh phúc đang đến”. Ý này rõ hơn khi cùng đi với “xin chờ những rạng đông” ở đầu đoạn ba này.
Trong bài này, xin được dẫn hai câu kinh Phật để mở rộng thêm ý của “rạng đông”.
“Này các Thầy, như cái đi trước và điềm tướng báo trước mặt trời mọc, tức là rạng đông; cũng vậy, này các Thầy, cái đi trước và điềm tướng báo trước Thánh đạo sanh khởi chính là đầy đủ tác ý hướng về cội nguồn tâm”.
(Tương ưng Bộ Kinh V)
Như vậy, nếu đúng như ý của Trịnh thì ta thấy “Chờ những rạng đông” chính là hoài bảo của ẩn sĩ, đạo sĩ, thiền gia! Một lần nữa, ta hãy nhớ lại thêm những suy niệm về con đường tâm linh mà Ông luôn khát khao tìm kiếm.
Tôi đã dùng đủ mọi phương cách để tìm một chữ “mình” đã bị thất lạc, đã biến hình đổi dạng, trong muôn hình vạn trạng của cuộc đời. Có những ngày tháng tôi đã bỏ mình vào một cõi tịch lặng vô ngôn để thử nhìn lại rõ mình hơn, nhưng vô vọng. (Tìm và gặp)
Hay
Hãy biến mình vào hư vô, vào hư vô của chính mình, vào hư vô của sự vật, vì trong hư không đó mình sẽ tìm thấy được mình và sự vật ở vẻ nguyên vẹn của nó.
(Từ Khi Trăng Là Nguyệt).
“Cõi tịch lặng vô ngôn” hay ”hư vô của chính mình” là tâm thức yên tĩnh, trống rỗng của thiền định, không có suy nghĩ, không chữ, không lời, không vọng tưởng. Nghe thêm một lời của Phật.
“Thế nào là một ẩn sĩ tịch tịnh? Khi vọng tưởng không chuyển động, vị ấy được gọi là một ẩn sĩ tịch tịnh”
(Trung Bộ Kinh 140-Kinh Giới phân biệt).
“Vọng tưởng không chuyển động” là cách biểu đạt thuần lý của kinh điển và hình ảnh “đồng lúa gặt xong”, “rừng núi bỏ hoang” đã được Trịnh dùng để nói thay cho những thuật ngữ trực tiếp, cô đọng này.
“Đời sao im vắng” như đồng lúa không còn rộn ràng sau mùa gặt, như cánh rừng yên, gió ngừng cây lặng. “Im vắng” đó chính là sự yên lặng khi trong tâm không có “bóng con người” mà mỗi đêm về Ông thường tự ru mình bằng cách “Ngủ đi em”
Rừng đã cháy và rừng đã héo
Rừng đã khô và rừng đã tàn
(Em hãy ngủ đi)
Phải chăng “em hãy ngủ đi” là hình ảnh ẩn dụ của một tâm thức “tịch lặng vô ngôn” như Ông đã nói?
5.
Đời sao im vắng
Như đồng lúa gặt xong
Như rừng núi bỏ hoang
Người về soi bóng mình
Giưa tường trắng lặng câm
Đoạn ba của Ru Ta Ngậm Ngùi là một đoạn thật khó bình, xin được nói thêm.
“Đời sao im vắng”,”bỏ hoang”,”lặng câm”dễ gây cho ta cảm giác nặng tối, nhưng ý nghĩa thì có thể nói là ngược lại. Đây chính là một đoạn nói lên sự trầm lắng của chiều tâm thức đang vượt lên, thoát khỏi hệ lụy thường tình của thế gian.
“Thế gian như khu rừng rậm” hay “Thế gian như ngôi nhà lửa” là những ví dụ quen thuộc trong kinh Phật. Lửa của tham, sân, si. Rừng của ái dục, sân hận, vô minh. Niết Bàn có nghĩa là “dập tắt lửa” hay “thoát khỏi rừng”. “Rừng đã cháy và rừng đã héo Rừng đã khô và rừng đã tàn” hay “Đời đã khép và ngày đã tắt” là những câu hát tuyệt hay về hình ảnh này. (Sẽ bàn đến trong Em Hãy Ngủ Đi).
Rừng tượng trưng cho nơi có mặt của “cám dỗ”, muốn thấy “thiên đường” thì cách duy nhất là thoát ra khỏi cảnh “rừng thu lá úa”,”rừng đông gió cuốn”(Rừng xưa đã khép) như Trịnh từng diễn tả.
“Rừng thu thay lá mưa bay buồn rầu Rừng đông buốt giá mưa bay dạt dào” (Rừng xưa đã khép) là bản chất vô thường của đời sống, thường đem lại những đau khổ, muộn phiền. Đó là “đường trần đâu có gì” (Phôi pha) khi chỉ toàn mộng ảo, phù du.
“Người về soi bóng mình”? Khi đứng trước tấm gương là chúng ta soi bóng mình trong gương, bóng là giả, chỉ là sự phản chiếu không thật, thay đổi, biến dạng. “Bóng mình” ở đây là những suy tưởng hiện ra trong tâm thức. “Soi” là quan sát những suy tưởng đó.
“Bóng” cũng được Trịnh dùng nhiều như “Ru từng chiếc bóng, lênh đênh vào giấc ngủ ngon” (Ru đời đi nhé) hay “Cây trưa thu bóng dài và tôi thu bóng tôi” (Biết đâu nguồn cội).
Trong bài thơ thiền nổi tiếng của Thần Tú, có câu “Tâm như minh cảnh đài” (Tâm như đài gương sáng) nói về sự quan sát nội tâm mà những người như nhạc sĩ Trịnh Công Sơn đã sống và chiêm nghiệm đời sống theo cách này.
“Giữa tường trắng lặng câm”? Thay vì tấm gương, hình ảnh “bức tường” cũng là một cách nói khác của tâm thức. “Cửu niên diện bích” (chín năm đối diện bức tường tâm) cũng là một sự tích của một thiền sư trước khi giác ngộ.
Sáng là bản chất của gương, Trắng là bản chất của tường. “Lặng” (tĩnh lặng) và “câm” (không lời) cũng là thực chất của tâm. Trên nền sáng trắng và yên tĩnh ấy là những suy nghĩ, cảm xúc, cảm giác của chúng ta biến hiện như bóng ảnh, hết tụ rồi tan như mây, hết đến rồi đi như khói.
Khi bóng giả rộn ràng này càng ngày càng ít dần thì tâm trở nên im vắng, bình lặng, đơn sơ ví như “đồng lúa gặt xong” hay “rừng núi bỏ hoang” mà trong đoạn nhạc này ta đã gặp. Đồng lúa chưa được “gặt xong” thì nhộn nhịp tiếng reo tiếng hò của những gánh lúa rung rinh trong hội mùa. Rừng nếu không được “bỏ hoang” thì sẽ đâm chồi nẩy lộc, nảy nở sinh sôi, rậm càng thêm rậm, rối càng rối thêm.
6.
Có đường phố nào vui, cho ta qua một ngày
Có sợi tóc nào bay, trong trí nhớ nhỏ nhoi
Không còn, không còn ai, ta trôi trong cuộc đời
Không chờ, không chờ aị.
Có đường phố nào vui? Một câu hỏi có thể trả lời vừa Có vừa Không! Ý nghĩa của chữ “vui” cũng rất rộng, hiểu sao cũng có lý riêng của nó, tùy góc nhìn, tùy cách cảm. Thơ hay chính ở chỗ này. Thử cùng dừng lại một câu hát của Trịnh về một con đường được gọi là “đường hắt hiu”.
Đường phố nào còn nằm che dấu
Cho tôi đi giữa nhân loại đớn đau
Đường hắt hiu
(Có những con đường)
Đây là con đường bí mật, nằm sẵn đó nhưng bị che dấu. Con đường đó chắp cánh cho ta bay cao, bồi thêm cho ta sức mạnh. Rõ ràng là một con đường đáng đi, thế mà tại sao lại “bị” kết ý bằng “đường hắt hiu” quá lạnh lùng như thế? Vấn đề nằm ở chỗ “hắt hiu”! Tính từ này nếu hiểu theo cách thông thường là “lạnh vắng”, “buồn bã”, “quạnh hiu”, thì khó có thể cảm nhận được độ sâu của nó. Hiu hắt ở đây mang ý nghĩa “vắng vẻ” vì ít người đi, ít người biết đến. Con đường này không dành cho “người khôn” như Nguyễn Bỉnh Khiêm đã nói “Ta dại ta tìm nơi vắng vẻ Người khôn người đến chốn lao xao”. Và chúng ta cũng dư biết “kẻ dại” thích tìm nơi “hiu hắt” không nhiều “giữa nhân loại đớn đau”. “Đường hắt hiu” phải chăng là “đường phố vui”?
Chúng ta có thể nói vui rằng Trịnh có những “kỹ thuật dấu bài tẩy”quá điêu luyện của một bàn tay phù thủy. Những lá bài tẩy của Ông, những nỗi niềm riêng, những tiếng nói thầm kín, được “che chắn” quá khéo, quá điệu nghệ. Dưới lớp từ đơn sơ, dễ gây hiểu lầm là “bầu tâm sự khó hiểu” của một trái tim yêu. Cách này cũng giống như binh pháp trong chiến tranh “chỗ nguy hiểm nhất là chỗ an toàn nhất” vậy. Và cũng chính điều này làm cho dòng nhạc của Ông trở nên bất tử vì sự hấp dẫn của ca từ, rất quen mà rất lạ, có khả năng khêu gợi tính tò mò bất tận của những ai thích tìm tòi, khám phá.
Thế nào gọi là vui? Vui hời hợt, chóng tàn của những “tin vui” (pleasure)? Vui bền vững, lâu dài của những “niềm vui” (joy)?
Trịnh là người từng trải với việc “mỗi ngày tôi chọn một niềm vui” và đã từng say mê hát “yêu cuộc đời bằng trái tim của tôi”. Vậy mà vẫn luôn dừng lại để tự vấn mình “Có đường phố nào vui”?
Tâm sự trùng trùng giữa “đường xưa” và “đường nay” lúc nào cũng râm ran giữa kiếp đời gian nan của Ông và của tất cả chúng ta.
Đường ngày xưa mang trái tim bình an
Đường giờ đây đã sống bao thăng trầm
Đường phố nào còn in những dấu chân ngoan
Đường phố nào mệt nhoài ngày tháng gian nan
(Có những con đường)
“Có sợi tóc nào bay” “Trong trí nhớ nhỏ nhoi”? Có lẽ không khó để nhận ra hình ảnh của “sợi tóc” “trong trí nhớ nhỏ nhoi” là những suy nghĩ với một người có đời sống hướng nội, lúc nào cũng muốn “giữ một sự tịch lặng cho riêng mình” hay "Nằm yên và nghe mình thở. Nằm yên và theo dõi những suy tưởng của mình trước cuộc đời” như Trịnh.(Đây cũng là ý của “Người về soi bóng mình” ở đoạn trước).
“Tóc” đương nhiên là nét đẹp của một người con gái, dễ thương như “Mây và tóc em bay trong chiều gió lộng, trời làm cơn mưa xanh dưới những hàng me (Tuổi đời mênh mông), rõ ràng như “Tóc em từng sợi nhỏ, rớt xuống đời làm sóng lênh đênh”, “Gió sẽ mừng vì tóc em bay, cho mây hờn ngủ quên trên vai” (Như cánh vạc bay), chung chung như “Trời còn làm mây, mây trôi lang thang, sợi tóc em bồng, trôi nhanh trôi nhanh” (Tuổi đá buồn).
Nhưng nếu chúng ta hiểu thêm được “kỹ thuật” biến người con gái thành hóa thân của Đạo, của chính Tâm mình, thì những câu hát có “tóc” của Ông sẽ bớt phần khó hiểu, như:
“Ôi tóc em dài đêm thần thoại
Vùng tương lai chợt xa xôi
Tuổi xuân ơi sao lạnh dòng máu trong người”
(Gọi tên bốn mùa)
Hay
“Đôi khi nhớ trong tóc em mùi cây trái thơm tho”
(Rồi như đá ngây ngô).
Vẫn thấy bên đời còn có em
Mái nhà năm xưa tóc em còn bay
(Vẫn có em bên đời)
Trong Ru Ta Ngậm Ngùi, sau câu hỏi “Có sợi tóc nào bay” là câu trả lời “không còn không còn ai”, “không chờ không chờ ai”. Đây là tâm trạng cô đơn, buồn chán của một người mà “từng người tình bỏ ta đi như những giòng sông nhỏ”? Hay đây là tâm thức rỗng không, thanh thoát mà những thiền gia, đạo sĩ muốn hướng đến?
7.
Không còn, không còn ai,
Ta trôi trong cuộc đời
Không chờ, không chờ aị
“Không còn, không còn ai” “Ta trôi trong cuộc đời”? Câu này ý cũng rộng.
Ý thứ nhất của “không còn” là trước đây đã có nhưng bây giờ đã biến, đã mất. Cuộc sống sẽ buồn biết bao nếu bên ta không còn người ta yêu ta quý. Cùng nghe lại một đoạn về tâm sự “không còn ai” rất buồn này của Trịnh khi tình yêu cất cánh bay đi.
Không có em buồn vui với ai
Không có em lụa gấm nhạt phai
Ai đã chia người mãi xa người
Ai giết đi tình đang lứa đôi
(Còn ai với ai)
“Ta trôi trong cuộc đời” khi không còn tình yêu đôi lứa thì “trôi” ở đây là trôi dật dờ, trôi vật vờ của lục bình theo con nước, lênh đênh không định hướng, không bến bờ. Buồn trôi! Sầu trôi! Có lẽ đây là lý do tại sao nhiều người mê nhạc Trịnh, trong thăng trầm của đời sống đều có Ông đồng hành trên từng cây số, nhất là những lúc thất vọng, mất mát, cô đơn.
Ý thứ hai của “không còn ai” cũng có thể mang nghĩa tâm linh khi trong đầu óc không “hiện bóng con người” (Một cõi đi về), khi nói lời chia tay để “những hẹn hò từ đây khép lại”, để “tôi chợt nhìn ra tôi” (Như một lời chia tay), một cái tôi hồn nhiên trong vắt. Khi không còn mưa nắng gió mây rộn ràng che khuất thì bầu trời nguyên vẹn của “quê nhà” sẽ được hiển lộ? “Trôi’ như vậy là tự do trôi, hân hoan trôi, ung dung tự tại trôi.
Nếu hiểu theo ý này, thì “Ta trôi trong cuộc đời” là “sông trôi” về biển hay “mây trôi” tĩnh tại, bềnh bồng đón “mặt trời xa đã trôi về gần” (Níu tay nghìn trùng) như Trịnh nhiều lần mơ được như thế. Câu nhạc buồn nhưng ý tưởng thoát tục sáng lên.
Về lại nơi cuối trời
Làm mây trôi
(Phôi pha)
“Không chờ Không chờ ai”? Khi đôi chân còn bám mặt đất thì có rất nhiều “ai” để chờ để đợi. Khi là mây rồi thì không còn ai “réo” ai như đã từng réo gọi lời mời mọc, tiếng hẹn hò của những năm xưa.
Tình réo tình âm thầm,
Sầu réo sầu bên bờ... vực sâu
(Tình xa)
“Không chờ ai” không phải là không có ai để chờ mà là không muốn chờ ai nữa. Ai muốn chờ thì chờ đi, ta như vậy là quá đủ, mệt rồi, “lăn đời đã quá” (Tình xót xa vừa) rồi. Ta muốn buông, ta muốn “từ bỏ cuộc chơi” (Về nơi cuối trời), xin “trả lại từng tin vui cho nhân gian chờ đợi” (Phôi pha)
8.
Em về, hãy về đi, ta phiêu du một đờị
Hương trầm có còn đây, ta thắp nốt chiều nay
Xin ngủ trong vòng nôi, ta ru ta ngậm ngùi,
Xin ngủ dưới vòm cây ...
“Em về, hãy về đi, ta phiêu du một đời” là một câu đối thoại hay độc thoại? Cuộc đời, tình yêu hãy trở lại với thế giới hào nhoáng của nhân gian đi, hãy về “thức” cùng mộng đẹp của đêm hồng đi, ta đuối rồi, muốn “ngủ”. Nếu “em là tôi và tôi cũng là em” thì câu này giống như tự nói với mình như đã từng nói trong Phôi Pha “Thôi về đi, đường trần đâu có gì”.
Phiêu du, phiêu lãng, phiêu linh v.v. là những từ quen thuộc của Trịnh. Cánh chim phiêu bồng trong gió, đặc biệt là ngựa, trên cuộc hành trình phiêu rong ấy, “vó ngựa” ấy biết bao lần đã “giật mình” tự vấn mỗi khi “chùng” “mỏi”, “bờm ngựa” đã chột dạ khi nghe mình vẫn “lao xao”.
Ngựa buông vó người đi chùng chân đã bao lần
(Dấu chân địa đàng)
Ngựa hồng đã mỏi vó, chết trên đồi quê hương
(Xin mặt trời ngủ yên)
Gió núi bay qua lao xao bụi bờ lao xao bờm ngựa
(Giọt lệ thiên thu)
Nhưng có lẽ câu “Để người phiêu lãng quên mình lãng du” (Diễm xưa) là câu hay nhất. Phiêu mà nhớ mình đang phiêu thì chắc chắn phiêu không “tới bến”, vì nhận ra phiêu hình như “có vấn đề”, có gì đây không ổn. Chim bay mà vẫn còn “Giấu nỗi buồn trong cánh” thì làm sao tận hưởng được một trăm phần trăm cái bát ngát của trời xanh trong lúc phiêu bay. “Quên mình lãng du” đi để tung vó, tung cánh “maximum” giữa cuộc đời quá đáng yêu này. Mặt trời ơi! xin hãy ngủ yên đi, đừng đánh thức ta nữa. “Bờ môi thơm” đừng hờn trách nữa, đừng nhắc nữa, ta nhớ rồi, lòng ta vẫn ôm nỗi buồn “da du” (da diết trên bước phiêu du). Chờ ta nhé.
Chờ ta da du một chuyến
Ôi môi hờn xin đừng kể lại tích xưa buồn hơn
(Vết lăn trầm)
Nhưng làm sao quên được, và thế là cứ khắc khoải buồn, trăn trở nhớ mùi “hương trầm” cần phải “thắp nốt” ở chốn an bình của quê hương có sen hồng ngàn năm vẫn đợi.
9.
Xin ngủ trong vòng nôi
Ta ru ta ngậm ngùi
Xin ngủ dưới vòm cây.
Hát ru là điệu hát được một người mẹ dùng để vỗ về, dỗ dành đưa con vào giấc ngủ như Ca Dao Mẹ. Với Trịnh, đôi khi Ông tự làm người mẹ để hát ru cho đứa con là chính mình như Ru Đời Đi Nhé, Ru Đời Đã Mất v.v… Trong những khúc hát này, ngậm ngùi là sắc thái chung cho nỗi niềm tâm sự của Ông, đặc biệt là trong Ru Ta Ngậm Ngùi mà chúng ta đang cùng chia sẻ ở đây.
“Ta ru ta ngậm ngùi”? Ngậm ngùi là nỗi buồn thương cảm, xót xa xen lẫn nuối tiếc. Tiếc mùi thơm của tóc đã phai, tiếc màu xanh của tóc đã nhạt, tiếc sự bình yên của tim đã vơi.
Môi nào hãy còn thơm?
Tóc nào hãy còn xanh?
Tim nào có bình yên?
Những câu hỏi “có còn” theo sau những câu trả lời “không còn” là cách Trịnh trải bày niềm tâm sự “nghĩ thân mà lại ngậm ngùi cho thân” (truyện Kiều).
Nếu là ‘ngậm ngùi’ của một người “chiến bại” thì không phức tạp nhiều khi bình, khi luận. Nhưng với Trịnh, khi đi sâu tìm hiểu cái “ngậm ngùi” của một con người vừa “chiến thắng” vừa “chiến bại” như Ông quả thật không dễ dàng. Và cũng chính khó khăn này làm tăng thêm sự hấp dẫn khi ta muốn lý giải một phần nào về Ông, một người vừa “yêu cuộc đời ngào ngạt hương hoa” vừa “yêu một cõi đời đã mất”.
“Ru ta ngậm ngùi” nhưng có tiếc nuối, ân hận không? Có lẽ chỉ riêng mình Ông biết. Vừa thỏa mãn hài lòng với con đường mình chọn nhưng lại vừa bùi ngùi với một hoài bảo chưa tròn! Phải chăng khi nhìn được chiều sâu này sẽ quý Trịnh hơn, nghe nhạc thấy hay hơn nếu có thể hiểu hơn về Trịnh.
“Ngủ trong vòng nôi”? “Ngủ dưới vòm cây”? Nếu hương trầm vẫn còn, tình yêu cho đạo vẫn đầy, thì “xin thắp nốt chiều nay”. Nghe như lời hứa “nở hết trong hoàng hôn” trong Đóa Hoa Vô Thường thuở xưa từng ước hẹn.
Và tuổi già đến, “lau trắng trong tay”, “gió vô thường” đang ngày một gần thổi tới. Hãy ngủ đi, hãy trở về với tâm trong sáng của mình đi, trở về với “vầng trán thơ ngây” thật hồn nhiên như trẻ thơ đang còn nằm “trong vòng nôi” bên lời ru của mẹ.
Trong Một Cõi Đi Về có câu “Lời nào của cây, lời nào cỏ lạ”, người viết đã từng đưa lý giải chủ quan của mình về ý nghĩa của “cây giác ngộ”. Giờ đây, với Ru Ta Ngậm Ngùi, ta gặp lại cây nhưng là “vòm cây”. Có phải “vòm cây” mà Ông “xin ngủ dưới” này cũng là bóng mát của Cội Bồ Đề, bóng mát của Tâm, bóng mát mà Trịnh suốt cuộc đời luôn gởi những ước mơ của mình bên những trang kinh Phật?
Tóc nào hãy còn xanh, cho ta chút hồn nhiên
Tim nào có bình yên, ta rêu rao đời mình
Xin người hãy gọi tên.
Thời gian trôi, cuộc đời trôi ! Quá khứ đi qua, ký ức một thời nhạt dần theo năm tháng, để lại hôm nay nuối tiếc, ngậm ngùi. Đối với Trịnh, mơ ước làm mây bay, làm chim bay về trời lúc nào cũng sôi nóng trong trái tim Ông. “Lực bất tòng tâm”, “cuồng phong cánh mỏi” rồi, giờ chỉ còn biết “ru” thôi, chỉ ngồi đong đưa bên võng buồn “ầu ơ ví dầu” cho cuộc đời mình, cho tình yêu mình.
Cũng giống như Cung Tiến với hoài niệm cũ vẫn còn đó “những đêm dài hồn vẫn mơ hoài một kiếp xa xôi”.
Người ơi, môt chiều nắng tơ vàng hiền hòa hồn có mơ xa
Ngươi ơi, đường xa lắm con đường về làng dìu mấy thuyền đò.
Còn đó tiếng tre êm ru, Còn đó bóng đa hẹn hò,
Còn đó những đêm sao mờ hồn ta mênh mông nghe sáo vi vu
(Hương xưa)
Với Trịnh, thay vì “còn đâu nữa” hay “còn đó” thì Ông hay hỏi “tuổi nào” khi hồi tưởng lại thời thấy được “trời hư vô” của Đạo như trời đất bao la.
Tuổi nào ngồi hát mây bay ngang trời
Tuổi nào ghi dấu chân chim qua trời
Tuổi nào mơ kết mây trong sương mù
(Còn tuổi nào cho em)
Trong Ru Ta Ngậm Ngùi, chúng ta gặp lại “môi thơm” như đã từng gặp trong nhiểu câu hát quen thuộc: “một bờ môi thơm” (Đóa hoa vô thường), “tuổi mười sáu môi hôn lần đầu” (Môi hồng đào), “đôi môi em là đốm lửa hồng” (Ru đời đi nhé). “Bờ môi” ấy có còn tươi thơm màu cũ để ta “phơi cuộc tình” (cuộc sống và tình yêu) ta trên ấy?
Câu tiếp của đoạn nhạc này “Tóc nào hãy còn xanh Cho ta chút hồn nhiên” làm chúng ta nhớ đến “em hồn nhiên rồi em sẽ bình minh” (Tôi ơi đừng tuyệt vọng). Hồn nhiên mà màu xanh tươi mát của Đạo cho ta ngày nào có còn tròn vẹn như xưa hay đã nhạt màu như tóc?
Tóc người như dòng sông xưa ấy đã phai
đã lênh đênh biển khơi
(Có một dòng sông đã qua đời)
Tóc xanh đen vầng trán thơ
(Dấu chân địa đàng)
Mùi thơm của môi, màu xanh của tóc là mùi vị, là màu sắc bình yên của trái tim. Niềm an bình rất “tĩnh” ấy so với “rêu rao đời mình” quá “động”. Bên nào giá trị hơn, bên nào xứng đáng hơn? Câu hỏi ấy mãi mãi là niềm trăn trở suốt sáu mươi năm hiện diện cùng cuộc đời này, cùng chúng ta đây.
“Xin người hãy gọi tên”? Người là ai? Lại gặp Người như trong Phôi Pha. Có phải là “môi thơm”, “tóc xanh” cùng “tim bình yên” nằm tĩnh lặng trong chính mình? Biết Người là cội nguồn của hồn nhiên nhưng ta vẫn xa rời gốc rễ. “Ta rêu rao đời mình” theo sóng lênh đênh, không phơi tình ta trong nắng ấm của Người mà lại phơi ngoài nắng lạnh của nhân gian.
Nhớ đời, thương đời nhưng lúc nào cũng muốn quay về nguồn cội là tâm sự sâu kín của Trịnh. Có phải nỗi trăn trở hai hướng này đã tạo nên một phong thái, một tài năng xuất chúng ở nơi Ông?
2.
Khi tình đã vội quên, tim lăn trên đường mòn
Trên giọt máu cuồng điên, con chim đứng lặng câm
“Khi tình đã vội quên, tim lăn trên đường mòn”? Nhớ cũng nhiều nhưng quên cũng rất nhanh! “Môi thơm” chỉ có một bờ, rất thơm nhưng màu thơm ấy đôi khi bị lấn lướt, bị lãng quên bởi màu hồng của “má môi xinh” ngọt ngào đa hương, đa vị.
Tóc xanh và môi thơm như sen hồng một thuở của chú “mục đồng” mang trái tim bình yên trên lối về quê cũ. Tình trong veo như nhật nguyệt ấy đã nhiều lần mờ nhạt bởi tình nồng làm bâng khuâng dấu “ngựa hồng” trên bước phiêu linh.
Đời vẽ tôi tên mục đồng,
Rồi vẽ thêm con ngựa hồng,
Từ đó lên đường phiêu linh ...
Từ đó tôi thề sẽ rong chơi ...
(Chỉ có ta trong một đời)
Rồi trên bước rong chơi ấy,
Tôi như người bỗng lênh đênh giữa đời…
Bâng khuâng vì những đôi môi rất hồng
(Ở trọ)
“Tim lăn trên đường mòn” có giống như “hòn đá lăn trên đồi” trong Ngẫu Nhiên? Tại sao con đường hòn đá đang lăn là con đường mòn? Mòn vì có quá nhiều người đi trên con đường đó? Con đường đông vui náo nhiệt “Kìa còn biết bao người dìu dặt tới quanh đây” (Ngẫu nhiên)? Con đường quen thuộc của “Tôi xin làm đá cuội và lăn theo gót hài” (Biết đâu nguồn cội)? Đá cứ lăn và đời cứ vui, cứ buồn như một vòng xoay, vòng xoáy.
Hòn đá lăn trên đồi
Hòn đá rớt xuống cành mai
Rụng cánh hoa mai vàng
Chim chóc hót tiếng qua đời
(Ngẫu nhiên)
Và cũng “trên đường mòn” loanh quanh ấy, nụ cười và giọt lệ, giọt máu hòa lẫn trong nhau.
“Trên giọt máu cuồng điên, con chim đứng lặng câm”? Dù không hót tiếng qua đời giữa giọt máu cuồng điên, “cuồng điên yêu thương cuồng điên nỗi nhớ” (Còn hai con mắt) thì con chim cũng đứng lặng câm không tiếng hót.
3.
Khi về trong mùa đông
Tay rong rêu muộn màng.
Thôi chờ những rạng đông.
Mùa đông, mùa cuối của một chu kỳ 12 tháng, giai đoạn hoàng hôn của một đời người, chuẩn bị “khép lại hẹn hò” một kiếp rong chơi, thấm đẫm khóc cười cùng cơn mơ hò hẹn. Lời hứa “về trong mùa Đông” là tâm nguyện của Trịnh đã được bày trải nhiều lần như “nở hết trong hoàng hôn” trong Đóa Hoa Vô Thường.
Ước mơ này cũng bình thường không lạ nếu chỉ nhìn thoáng qua. Có giống như “điền viên vui tuế nguyệt” sau khi xong nợ “thân thế hẹn tang bồng” của Nguyễn Công Trứ không? Có giống “Một mai một cuốc một cần câu, thơ thẩn dầu ai vui thú nào” của Nguyễn Bỉnh Khiêm hay không?
Dù đá có lăn về “muộn màng” cùng với “rong rêu” bám nhiều trên “đường mòn” ba mùa Xuân Thu Hạ , Ông vẫn ôm ấp “tìm đến chiếc ghế nghỉ ngơi” (Ngẫu nhiên) sau một thời phiêu du “cuồng phong cánh mỏi” (Chiếc lá thu phai) khi mùa Đông về. Bây giờ tại sao chưa về? Hãy nghe lý do.
Vì em đã mang lời khấn nhỏ
Bỏ tôi đứng bên đời kia
(Đêm thấy ta là thác đổ)
Trong truyền thống Phật giáo, những người phát tâm đại bi, muốn cứu độ chúng sinh thường có lời khấn lớn, “đại nguyện”. “Lời khấn nhỏ” chính là cách nói rất riêng của Trịnh thay cho “tiểu nguyện”. Lời nguyện nhỏ của một “cánh chim cô đơn” bay về phía nhân gian khổ đau để hót lên những cung điệu yêu thương của riêng nó. Còn “tôi là ai” hãy “đứng bên đời” đó đợi đi, ngày sau sẽ về gặp lại.
Mùa Đông về “đợi gió vô thường lên” để kết thúc những ngày cuối cùng? Không! Về để “chờ những rạng đông”, chờ thấy được ánh sáng đầu tiên của bình minh nở trên đóa hoa sen trong tâm của chính mình mà một thời Ông từng đã biết, từng đã nếm.
4.
Xin chờ những rạng đông
Đời sao im vắng
Như đồng lúa gặt xong
Như rừng núi bỏ hoang
Người về soi bóng mình.
Giữa tường trắng lặng câm.
Cuối đoạn hai có câu “Thôi chờ những rạng đông”. “Thôi chờ” nghĩa là “đừng chờ nữa”, không hy vọng gì đâu, cũng là một cách hiểu. Nhưng có lẽ “Thôi, chờ những rạng đông” thì hợp lý hơn, nghĩa giống như “Thôi, đừng băn khoăn nghĩ ngợi nữa, hãy về đi, mở lòng ra chào đón ánh sáng của hạnh phúc đang đến”. Ý này rõ hơn khi cùng đi với “xin chờ những rạng đông” ở đầu đoạn ba này.
Trong bài này, xin được dẫn hai câu kinh Phật để mở rộng thêm ý của “rạng đông”.
“Này các Thầy, như cái đi trước và điềm tướng báo trước mặt trời mọc, tức là rạng đông; cũng vậy, này các Thầy, cái đi trước và điềm tướng báo trước Thánh đạo sanh khởi chính là đầy đủ tác ý hướng về cội nguồn tâm”.
(Tương ưng Bộ Kinh V)
Như vậy, nếu đúng như ý của Trịnh thì ta thấy “Chờ những rạng đông” chính là hoài bảo của ẩn sĩ, đạo sĩ, thiền gia! Một lần nữa, ta hãy nhớ lại thêm những suy niệm về con đường tâm linh mà Ông luôn khát khao tìm kiếm.
Tôi đã dùng đủ mọi phương cách để tìm một chữ “mình” đã bị thất lạc, đã biến hình đổi dạng, trong muôn hình vạn trạng của cuộc đời. Có những ngày tháng tôi đã bỏ mình vào một cõi tịch lặng vô ngôn để thử nhìn lại rõ mình hơn, nhưng vô vọng. (Tìm và gặp)
Hay
Hãy biến mình vào hư vô, vào hư vô của chính mình, vào hư vô của sự vật, vì trong hư không đó mình sẽ tìm thấy được mình và sự vật ở vẻ nguyên vẹn của nó.
(Từ Khi Trăng Là Nguyệt).
“Cõi tịch lặng vô ngôn” hay ”hư vô của chính mình” là tâm thức yên tĩnh, trống rỗng của thiền định, không có suy nghĩ, không chữ, không lời, không vọng tưởng. Nghe thêm một lời của Phật.
“Thế nào là một ẩn sĩ tịch tịnh? Khi vọng tưởng không chuyển động, vị ấy được gọi là một ẩn sĩ tịch tịnh”
(Trung Bộ Kinh 140-Kinh Giới phân biệt).
“Vọng tưởng không chuyển động” là cách biểu đạt thuần lý của kinh điển và hình ảnh “đồng lúa gặt xong”, “rừng núi bỏ hoang” đã được Trịnh dùng để nói thay cho những thuật ngữ trực tiếp, cô đọng này.
“Đời sao im vắng” như đồng lúa không còn rộn ràng sau mùa gặt, như cánh rừng yên, gió ngừng cây lặng. “Im vắng” đó chính là sự yên lặng khi trong tâm không có “bóng con người” mà mỗi đêm về Ông thường tự ru mình bằng cách “Ngủ đi em”
Rừng đã cháy và rừng đã héo
Rừng đã khô và rừng đã tàn
(Em hãy ngủ đi)
Phải chăng “em hãy ngủ đi” là hình ảnh ẩn dụ của một tâm thức “tịch lặng vô ngôn” như Ông đã nói?
5.
Đời sao im vắng
Như đồng lúa gặt xong
Như rừng núi bỏ hoang
Người về soi bóng mình
Giưa tường trắng lặng câm
Đoạn ba của Ru Ta Ngậm Ngùi là một đoạn thật khó bình, xin được nói thêm.
“Đời sao im vắng”,”bỏ hoang”,”lặng câm”dễ gây cho ta cảm giác nặng tối, nhưng ý nghĩa thì có thể nói là ngược lại. Đây chính là một đoạn nói lên sự trầm lắng của chiều tâm thức đang vượt lên, thoát khỏi hệ lụy thường tình của thế gian.
“Thế gian như khu rừng rậm” hay “Thế gian như ngôi nhà lửa” là những ví dụ quen thuộc trong kinh Phật. Lửa của tham, sân, si. Rừng của ái dục, sân hận, vô minh. Niết Bàn có nghĩa là “dập tắt lửa” hay “thoát khỏi rừng”. “Rừng đã cháy và rừng đã héo Rừng đã khô và rừng đã tàn” hay “Đời đã khép và ngày đã tắt” là những câu hát tuyệt hay về hình ảnh này. (Sẽ bàn đến trong Em Hãy Ngủ Đi).
Rừng tượng trưng cho nơi có mặt của “cám dỗ”, muốn thấy “thiên đường” thì cách duy nhất là thoát ra khỏi cảnh “rừng thu lá úa”,”rừng đông gió cuốn”(Rừng xưa đã khép) như Trịnh từng diễn tả.
“Rừng thu thay lá mưa bay buồn rầu Rừng đông buốt giá mưa bay dạt dào” (Rừng xưa đã khép) là bản chất vô thường của đời sống, thường đem lại những đau khổ, muộn phiền. Đó là “đường trần đâu có gì” (Phôi pha) khi chỉ toàn mộng ảo, phù du.
“Người về soi bóng mình”? Khi đứng trước tấm gương là chúng ta soi bóng mình trong gương, bóng là giả, chỉ là sự phản chiếu không thật, thay đổi, biến dạng. “Bóng mình” ở đây là những suy tưởng hiện ra trong tâm thức. “Soi” là quan sát những suy tưởng đó.
“Bóng” cũng được Trịnh dùng nhiều như “Ru từng chiếc bóng, lênh đênh vào giấc ngủ ngon” (Ru đời đi nhé) hay “Cây trưa thu bóng dài và tôi thu bóng tôi” (Biết đâu nguồn cội).
Trong bài thơ thiền nổi tiếng của Thần Tú, có câu “Tâm như minh cảnh đài” (Tâm như đài gương sáng) nói về sự quan sát nội tâm mà những người như nhạc sĩ Trịnh Công Sơn đã sống và chiêm nghiệm đời sống theo cách này.
“Giữa tường trắng lặng câm”? Thay vì tấm gương, hình ảnh “bức tường” cũng là một cách nói khác của tâm thức. “Cửu niên diện bích” (chín năm đối diện bức tường tâm) cũng là một sự tích của một thiền sư trước khi giác ngộ.
Sáng là bản chất của gương, Trắng là bản chất của tường. “Lặng” (tĩnh lặng) và “câm” (không lời) cũng là thực chất của tâm. Trên nền sáng trắng và yên tĩnh ấy là những suy nghĩ, cảm xúc, cảm giác của chúng ta biến hiện như bóng ảnh, hết tụ rồi tan như mây, hết đến rồi đi như khói.
Khi bóng giả rộn ràng này càng ngày càng ít dần thì tâm trở nên im vắng, bình lặng, đơn sơ ví như “đồng lúa gặt xong” hay “rừng núi bỏ hoang” mà trong đoạn nhạc này ta đã gặp. Đồng lúa chưa được “gặt xong” thì nhộn nhịp tiếng reo tiếng hò của những gánh lúa rung rinh trong hội mùa. Rừng nếu không được “bỏ hoang” thì sẽ đâm chồi nẩy lộc, nảy nở sinh sôi, rậm càng thêm rậm, rối càng rối thêm.
6.
Có đường phố nào vui, cho ta qua một ngày
Có sợi tóc nào bay, trong trí nhớ nhỏ nhoi
Không còn, không còn ai, ta trôi trong cuộc đời
Không chờ, không chờ aị.
Có đường phố nào vui? Một câu hỏi có thể trả lời vừa Có vừa Không! Ý nghĩa của chữ “vui” cũng rất rộng, hiểu sao cũng có lý riêng của nó, tùy góc nhìn, tùy cách cảm. Thơ hay chính ở chỗ này. Thử cùng dừng lại một câu hát của Trịnh về một con đường được gọi là “đường hắt hiu”.
Đường phố nào còn nằm che dấu
Cho tôi đi giữa nhân loại đớn đau
Đường hắt hiu
(Có những con đường)
Đây là con đường bí mật, nằm sẵn đó nhưng bị che dấu. Con đường đó chắp cánh cho ta bay cao, bồi thêm cho ta sức mạnh. Rõ ràng là một con đường đáng đi, thế mà tại sao lại “bị” kết ý bằng “đường hắt hiu” quá lạnh lùng như thế? Vấn đề nằm ở chỗ “hắt hiu”! Tính từ này nếu hiểu theo cách thông thường là “lạnh vắng”, “buồn bã”, “quạnh hiu”, thì khó có thể cảm nhận được độ sâu của nó. Hiu hắt ở đây mang ý nghĩa “vắng vẻ” vì ít người đi, ít người biết đến. Con đường này không dành cho “người khôn” như Nguyễn Bỉnh Khiêm đã nói “Ta dại ta tìm nơi vắng vẻ Người khôn người đến chốn lao xao”. Và chúng ta cũng dư biết “kẻ dại” thích tìm nơi “hiu hắt” không nhiều “giữa nhân loại đớn đau”. “Đường hắt hiu” phải chăng là “đường phố vui”?
Chúng ta có thể nói vui rằng Trịnh có những “kỹ thuật dấu bài tẩy”quá điêu luyện của một bàn tay phù thủy. Những lá bài tẩy của Ông, những nỗi niềm riêng, những tiếng nói thầm kín, được “che chắn” quá khéo, quá điệu nghệ. Dưới lớp từ đơn sơ, dễ gây hiểu lầm là “bầu tâm sự khó hiểu” của một trái tim yêu. Cách này cũng giống như binh pháp trong chiến tranh “chỗ nguy hiểm nhất là chỗ an toàn nhất” vậy. Và cũng chính điều này làm cho dòng nhạc của Ông trở nên bất tử vì sự hấp dẫn của ca từ, rất quen mà rất lạ, có khả năng khêu gợi tính tò mò bất tận của những ai thích tìm tòi, khám phá.
Thế nào gọi là vui? Vui hời hợt, chóng tàn của những “tin vui” (pleasure)? Vui bền vững, lâu dài của những “niềm vui” (joy)?
Trịnh là người từng trải với việc “mỗi ngày tôi chọn một niềm vui” và đã từng say mê hát “yêu cuộc đời bằng trái tim của tôi”. Vậy mà vẫn luôn dừng lại để tự vấn mình “Có đường phố nào vui”?
Tâm sự trùng trùng giữa “đường xưa” và “đường nay” lúc nào cũng râm ran giữa kiếp đời gian nan của Ông và của tất cả chúng ta.
Đường ngày xưa mang trái tim bình an
Đường giờ đây đã sống bao thăng trầm
Đường phố nào còn in những dấu chân ngoan
Đường phố nào mệt nhoài ngày tháng gian nan
(Có những con đường)
“Có sợi tóc nào bay” “Trong trí nhớ nhỏ nhoi”? Có lẽ không khó để nhận ra hình ảnh của “sợi tóc” “trong trí nhớ nhỏ nhoi” là những suy nghĩ với một người có đời sống hướng nội, lúc nào cũng muốn “giữ một sự tịch lặng cho riêng mình” hay "Nằm yên và nghe mình thở. Nằm yên và theo dõi những suy tưởng của mình trước cuộc đời” như Trịnh.(Đây cũng là ý của “Người về soi bóng mình” ở đoạn trước).
“Tóc” đương nhiên là nét đẹp của một người con gái, dễ thương như “Mây và tóc em bay trong chiều gió lộng, trời làm cơn mưa xanh dưới những hàng me (Tuổi đời mênh mông), rõ ràng như “Tóc em từng sợi nhỏ, rớt xuống đời làm sóng lênh đênh”, “Gió sẽ mừng vì tóc em bay, cho mây hờn ngủ quên trên vai” (Như cánh vạc bay), chung chung như “Trời còn làm mây, mây trôi lang thang, sợi tóc em bồng, trôi nhanh trôi nhanh” (Tuổi đá buồn).
Nhưng nếu chúng ta hiểu thêm được “kỹ thuật” biến người con gái thành hóa thân của Đạo, của chính Tâm mình, thì những câu hát có “tóc” của Ông sẽ bớt phần khó hiểu, như:
“Ôi tóc em dài đêm thần thoại
Vùng tương lai chợt xa xôi
Tuổi xuân ơi sao lạnh dòng máu trong người”
(Gọi tên bốn mùa)
Hay
“Đôi khi nhớ trong tóc em mùi cây trái thơm tho”
(Rồi như đá ngây ngô).
Vẫn thấy bên đời còn có em
Mái nhà năm xưa tóc em còn bay
(Vẫn có em bên đời)
Trong Ru Ta Ngậm Ngùi, sau câu hỏi “Có sợi tóc nào bay” là câu trả lời “không còn không còn ai”, “không chờ không chờ ai”. Đây là tâm trạng cô đơn, buồn chán của một người mà “từng người tình bỏ ta đi như những giòng sông nhỏ”? Hay đây là tâm thức rỗng không, thanh thoát mà những thiền gia, đạo sĩ muốn hướng đến?
7.
Không còn, không còn ai,
Ta trôi trong cuộc đời
Không chờ, không chờ aị
“Không còn, không còn ai” “Ta trôi trong cuộc đời”? Câu này ý cũng rộng.
Ý thứ nhất của “không còn” là trước đây đã có nhưng bây giờ đã biến, đã mất. Cuộc sống sẽ buồn biết bao nếu bên ta không còn người ta yêu ta quý. Cùng nghe lại một đoạn về tâm sự “không còn ai” rất buồn này của Trịnh khi tình yêu cất cánh bay đi.
Không có em buồn vui với ai
Không có em lụa gấm nhạt phai
Ai đã chia người mãi xa người
Ai giết đi tình đang lứa đôi
(Còn ai với ai)
“Ta trôi trong cuộc đời” khi không còn tình yêu đôi lứa thì “trôi” ở đây là trôi dật dờ, trôi vật vờ của lục bình theo con nước, lênh đênh không định hướng, không bến bờ. Buồn trôi! Sầu trôi! Có lẽ đây là lý do tại sao nhiều người mê nhạc Trịnh, trong thăng trầm của đời sống đều có Ông đồng hành trên từng cây số, nhất là những lúc thất vọng, mất mát, cô đơn.
Ý thứ hai của “không còn ai” cũng có thể mang nghĩa tâm linh khi trong đầu óc không “hiện bóng con người” (Một cõi đi về), khi nói lời chia tay để “những hẹn hò từ đây khép lại”, để “tôi chợt nhìn ra tôi” (Như một lời chia tay), một cái tôi hồn nhiên trong vắt. Khi không còn mưa nắng gió mây rộn ràng che khuất thì bầu trời nguyên vẹn của “quê nhà” sẽ được hiển lộ? “Trôi’ như vậy là tự do trôi, hân hoan trôi, ung dung tự tại trôi.
Nếu hiểu theo ý này, thì “Ta trôi trong cuộc đời” là “sông trôi” về biển hay “mây trôi” tĩnh tại, bềnh bồng đón “mặt trời xa đã trôi về gần” (Níu tay nghìn trùng) như Trịnh nhiều lần mơ được như thế. Câu nhạc buồn nhưng ý tưởng thoát tục sáng lên.
Về lại nơi cuối trời
Làm mây trôi
(Phôi pha)
“Không chờ Không chờ ai”? Khi đôi chân còn bám mặt đất thì có rất nhiều “ai” để chờ để đợi. Khi là mây rồi thì không còn ai “réo” ai như đã từng réo gọi lời mời mọc, tiếng hẹn hò của những năm xưa.
Tình réo tình âm thầm,
Sầu réo sầu bên bờ... vực sâu
(Tình xa)
“Không chờ ai” không phải là không có ai để chờ mà là không muốn chờ ai nữa. Ai muốn chờ thì chờ đi, ta như vậy là quá đủ, mệt rồi, “lăn đời đã quá” (Tình xót xa vừa) rồi. Ta muốn buông, ta muốn “từ bỏ cuộc chơi” (Về nơi cuối trời), xin “trả lại từng tin vui cho nhân gian chờ đợi” (Phôi pha)
8.
Em về, hãy về đi, ta phiêu du một đờị
Hương trầm có còn đây, ta thắp nốt chiều nay
Xin ngủ trong vòng nôi, ta ru ta ngậm ngùi,
Xin ngủ dưới vòm cây ...
“Em về, hãy về đi, ta phiêu du một đời” là một câu đối thoại hay độc thoại? Cuộc đời, tình yêu hãy trở lại với thế giới hào nhoáng của nhân gian đi, hãy về “thức” cùng mộng đẹp của đêm hồng đi, ta đuối rồi, muốn “ngủ”. Nếu “em là tôi và tôi cũng là em” thì câu này giống như tự nói với mình như đã từng nói trong Phôi Pha “Thôi về đi, đường trần đâu có gì”.
Phiêu du, phiêu lãng, phiêu linh v.v. là những từ quen thuộc của Trịnh. Cánh chim phiêu bồng trong gió, đặc biệt là ngựa, trên cuộc hành trình phiêu rong ấy, “vó ngựa” ấy biết bao lần đã “giật mình” tự vấn mỗi khi “chùng” “mỏi”, “bờm ngựa” đã chột dạ khi nghe mình vẫn “lao xao”.
Ngựa buông vó người đi chùng chân đã bao lần
(Dấu chân địa đàng)
Ngựa hồng đã mỏi vó, chết trên đồi quê hương
(Xin mặt trời ngủ yên)
Gió núi bay qua lao xao bụi bờ lao xao bờm ngựa
(Giọt lệ thiên thu)
Nhưng có lẽ câu “Để người phiêu lãng quên mình lãng du” (Diễm xưa) là câu hay nhất. Phiêu mà nhớ mình đang phiêu thì chắc chắn phiêu không “tới bến”, vì nhận ra phiêu hình như “có vấn đề”, có gì đây không ổn. Chim bay mà vẫn còn “Giấu nỗi buồn trong cánh” thì làm sao tận hưởng được một trăm phần trăm cái bát ngát của trời xanh trong lúc phiêu bay. “Quên mình lãng du” đi để tung vó, tung cánh “maximum” giữa cuộc đời quá đáng yêu này. Mặt trời ơi! xin hãy ngủ yên đi, đừng đánh thức ta nữa. “Bờ môi thơm” đừng hờn trách nữa, đừng nhắc nữa, ta nhớ rồi, lòng ta vẫn ôm nỗi buồn “da du” (da diết trên bước phiêu du). Chờ ta nhé.
Chờ ta da du một chuyến
Ôi môi hờn xin đừng kể lại tích xưa buồn hơn
(Vết lăn trầm)
Nhưng làm sao quên được, và thế là cứ khắc khoải buồn, trăn trở nhớ mùi “hương trầm” cần phải “thắp nốt” ở chốn an bình của quê hương có sen hồng ngàn năm vẫn đợi.
9.
Xin ngủ trong vòng nôi
Ta ru ta ngậm ngùi
Xin ngủ dưới vòm cây.
Hát ru là điệu hát được một người mẹ dùng để vỗ về, dỗ dành đưa con vào giấc ngủ như Ca Dao Mẹ. Với Trịnh, đôi khi Ông tự làm người mẹ để hát ru cho đứa con là chính mình như Ru Đời Đi Nhé, Ru Đời Đã Mất v.v… Trong những khúc hát này, ngậm ngùi là sắc thái chung cho nỗi niềm tâm sự của Ông, đặc biệt là trong Ru Ta Ngậm Ngùi mà chúng ta đang cùng chia sẻ ở đây.
“Ta ru ta ngậm ngùi”? Ngậm ngùi là nỗi buồn thương cảm, xót xa xen lẫn nuối tiếc. Tiếc mùi thơm của tóc đã phai, tiếc màu xanh của tóc đã nhạt, tiếc sự bình yên của tim đã vơi.
Môi nào hãy còn thơm?
Tóc nào hãy còn xanh?
Tim nào có bình yên?
Những câu hỏi “có còn” theo sau những câu trả lời “không còn” là cách Trịnh trải bày niềm tâm sự “nghĩ thân mà lại ngậm ngùi cho thân” (truyện Kiều).
Nếu là ‘ngậm ngùi’ của một người “chiến bại” thì không phức tạp nhiều khi bình, khi luận. Nhưng với Trịnh, khi đi sâu tìm hiểu cái “ngậm ngùi” của một con người vừa “chiến thắng” vừa “chiến bại” như Ông quả thật không dễ dàng. Và cũng chính khó khăn này làm tăng thêm sự hấp dẫn khi ta muốn lý giải một phần nào về Ông, một người vừa “yêu cuộc đời ngào ngạt hương hoa” vừa “yêu một cõi đời đã mất”.
“Ru ta ngậm ngùi” nhưng có tiếc nuối, ân hận không? Có lẽ chỉ riêng mình Ông biết. Vừa thỏa mãn hài lòng với con đường mình chọn nhưng lại vừa bùi ngùi với một hoài bảo chưa tròn! Phải chăng khi nhìn được chiều sâu này sẽ quý Trịnh hơn, nghe nhạc thấy hay hơn nếu có thể hiểu hơn về Trịnh.
“Ngủ trong vòng nôi”? “Ngủ dưới vòm cây”? Nếu hương trầm vẫn còn, tình yêu cho đạo vẫn đầy, thì “xin thắp nốt chiều nay”. Nghe như lời hứa “nở hết trong hoàng hôn” trong Đóa Hoa Vô Thường thuở xưa từng ước hẹn.
Và tuổi già đến, “lau trắng trong tay”, “gió vô thường” đang ngày một gần thổi tới. Hãy ngủ đi, hãy trở về với tâm trong sáng của mình đi, trở về với “vầng trán thơ ngây” thật hồn nhiên như trẻ thơ đang còn nằm “trong vòng nôi” bên lời ru của mẹ.
Trong Một Cõi Đi Về có câu “Lời nào của cây, lời nào cỏ lạ”, người viết đã từng đưa lý giải chủ quan của mình về ý nghĩa của “cây giác ngộ”. Giờ đây, với Ru Ta Ngậm Ngùi, ta gặp lại cây nhưng là “vòm cây”. Có phải “vòm cây” mà Ông “xin ngủ dưới” này cũng là bóng mát của Cội Bồ Đề, bóng mát của Tâm, bóng mát mà Trịnh suốt cuộc đời luôn gởi những ước mơ của mình bên những trang kinh Phật?
